(Thanh tra) - Ngày 19/12, Hội đồng tư vấn tuyển chọn đề tài khoa học Thanh tra Chính phủ đã tổ chức hội nghị thuyết minh đề tài khoa học cấp bộ “Kiểm soát quyền lực của chính quyền cấp cơ sở nhằm phòng, chống tham nhũng, tiêu cực” do TS Phạm Thị Huệ, Trường Cán bộ Thanh tra làm chủ nhiệm.
Theo TS Phạm Thị Huệ, quyền lực của chính quyền cấp cơ sở là một bộ phận cấu thành của quyền lực nhà nước, được Nhà nước trao cho chính quyền xã, phường, thị trấn nhằm quản lý toàn diện đời sống kinh tế, xã hội trên địa bàn. Quyền lực này mang tính hai mặt, vừa chủ động trong xử lý công việc thường nhật, vừa phụ thuộc vào sự chỉ đạo, kiểm tra của cấp trên.
Trong hệ thống chính quyền địa phương hai cấp hiện nay, UBND và HĐND cấp xã là cấp hành chính gần dân nhất, giữ vai trò tuyến đầu trong việc đưa chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước vào cuộc sống. Đây cũng là nơi người dân trực tiếp thực hiện các thủ tục hành chính cơ bản liên quan mật thiết đến quyền và lợi ích hợp pháp của mình như đất đai, hộ tịch, chứng thực, tư pháp, an sinh xã hội…
Không chỉ là “cánh tay nối dài” của Nhà nước, chính quyền cấp cơ sở còn là cầu nối giữa Đảng, Nhà nước với Nhân dân. Thông qua hoạt động tiếp xúc, giải quyết kiến nghị, phản ánh, chính quyền cơ sở góp phần ổn định chính trị, xã hội, củng cố niềm tin của người dân, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc ngay từ cơ sở.
Cũng theo TS Phạm Thị Huệ, phạm vi thực hiện quyền lực của chính quyền cấp cơ sở rất rộng, bao trùm hầu hết các lĩnh vực đời sống xã hội trên địa bàn. Từ tổ chức triển khai chính sách, pháp luật của Nhà nước; quản lý đất đai, trật tự xây dựng, hộ khẩu, an ninh trật tự; quản lý ngân sách, tài sản công; đến tổ chức các hoạt động tự quản cộng đồng thông qua trưởng thôn, tổ dân phố.
Mặt khác, chính quyền cơ sở cũng là nơi trực tiếp giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp phát sinh trong cộng đồng, góp phần giữ vững ổn định chính trị, xã hội từ gốc. Chính vì tính “trực tiếp, cụ thể, gần dân” đó, mọi quyết định, hành vi thực thi công vụ của chính quyền cấp cơ sở đều tác động ngay đến quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của người dân và doanh nghiệp.
TS Phạm Thị Huệ nhấn mạnh, việc thực hiện quyền lực nhà nước ở cấp cơ sở không chỉ đòi hỏi tính hợp pháp mà còn phải bảo đảm tính hợp lý, phù hợp với thực tiễn quản lý. Hiệu lực, hiệu quả của quyền lực phụ thuộc rất lớn vào tổ chức bộ máy, năng lực chuyên môn, đạo đức công vụ của đội ngũ cán bộ, công chức.
Thực tiễn cho thấy, nguy cơ lạm quyền, lợi dụng quyền lực vì lợi ích cá nhân, lợi ích nhóm ở cấp cơ sở luôn hiện hữu. Nhiều biểu hiện tiêu cực xảy ra phổ biến trong các lĩnh vực quản lý nhà nước của chính quyền cơ sở.
Đáng chú ý là lĩnh vực quản lý đất đai, một lĩnh vực nhạy cảm, tiềm ẩn nhiều nguy cơ tham nhũng. Các hành vi như xác nhận sai nguồn gốc đất, “hợp thức hóa” đất lấn chiếm, móc nối trong bồi thường, tái định cư, bao che vi phạm trật tự xây dựng, cấp phép không đúng quy định… đã và đang gây bức xúc trong dư luận.
Bên cạnh đó, tình trạng “tham nhũng vặt” trong giải quyết thủ tục hành chính vẫn tồn tại dưới các hình thức nhũng nhiễu, gây khó dễ, kéo dài thời gian xử lý hồ sơ, gợi ý “bôi trơn”, lợi dụng độc quyền thông tin để trục lợi. Trong công tác cán bộ cấp xã, một số nơi còn biểu hiện tuyển dụng, bổ nhiệm theo “quan hệ, thân hữu”, buông lỏng trách nhiệm của người đứng đầu.
Một trong những nguyên nhân khiến tham nhũng, tiêu cực ở cấp cơ sở chưa được ngăn chặn hiệu quả là do cơ chế kiểm soát quyền lực còn nhiều bất cập. Hoạt động giám sát của HĐND cấp xã ở nhiều nơi còn hình thức, chưa phát huy đầy đủ vai trò. Công tác giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị, xã hội còn hạn chế về nguồn lực, phương pháp và tính hiệu quả.
Đặc thù của quyền lực cấp cơ sở là phạm vi rộng nhưng phân tán, tác động trực tiếp đến người dân trong khi lại thiếu các cơ chế kiểm soát độc lập, hữu hiệu. Điều kiện kinh tế, xã hội không đồng đều giữa các địa phương cũng làm gia tăng nguy cơ lạm quyền nếu không có biện pháp kiểm soát chặt chẽ.
Kiểm soát quyền lực nhà nước là yêu cầu tất yếu trong nền dân chủ và là điều kiện quan trọng để bảo vệ quyền, tự do của công dân. Như quan điểm đã được khẳng định “Điều kiện đầu tiên của Nhà nước pháp quyền là bảo đảm các quyền, tự do của công dân bằng các quy định pháp luật rành mạch, không ai được vi phạm.”
Kiểm soát quyền lực của chính quyền cấp cơ sở một cách hiệu quả sẽ góp phần ngăn chặn sự tùy tiện, chống lại sự tha hóa quyền lực, phòng ngừa tham nhũng, tiêu cực trong thực thi công vụ. Đây cũng là phương thức quan trọng để xây dựng môi trường công vụ minh bạch, liêm chính, bảo đảm quyền lực nhà nước được thực thi khách quan, công bằng, vì lợi ích của Nhân dân.
Đề tài tập trung vào ba nội dung chính: làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về kiểm soát quyền lực của chính quyền cơ sở nhằm phòng, chống tham nhũng tiêu cực, từ đó xây dựng cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện chính sách, pháp luật; phân tích, đánh giá thực trạng kiểm soát quyền lực của chính quyền cấp cơ sở trong thời gian qua, làm rõ những kết quả đạt được, những hạn chế, bất cập và nguyên nhân; đồng thời đánh giá tác động của hoạt động kiểm soát quyền lực đối với hiệu quả phòng, chống tham nhũng tiêu cực,.
Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, đề xuất quan điểm, giải pháp và kiến nghị nhằm tăng cường kiểm soát quyền lực của chính quyền cấp cơ sở, góp phần nâng cao hiệu quả phòng, chống tham nhũng tiêu cực trong giai đoạn hiện nay.
Đề tài được Hội đồng đánh giá có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc trong bối cảnh Đảng và Nhà nước ta đang quyết liệt đẩy mạnh kiểm soát quyền lực, coi đây là giải pháp then chốt trong phòng, chống tham nhũng, tiêu cực.
Đề tài không chỉ góp phần hoàn thiện khung khổ pháp lý về kiểm soát quyền lực mà còn cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho việc đề xuất các giải pháp khả thi, phù hợp, góp phần xây dựng chính quyền cơ sở trong sạch, vững mạnh, thực sự là “chính quyền của dân, do dân và vì dân”.
Hội đồng tư vấn tuyển chọn đề tài Thanh tra Chính phủ đã thống nhất phê duyệt đề tài, dự kiến triển khai nghiên cứu giai đoạn 2026-2027.
