Thủy điện Ia Ly - công trình điển hình trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Ảnh: Trung Đức

Dòng sông điện năng

Sông Sê San - con sông bắt nguồn từ miền núi Đông Nam huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum, chảy qua 2 tỉnh Gia Lai, Kon Tum và làm ranh giới giữa 2 nước Việt Nam - Campuchia. 

Sê San là một trong các nhánh sông lớn của lưu vực hạ du sông Mê Kông, được hợp thành bởi 2 nhánh sông chính là Krông Pô Kô (phía hữu ngạn) và Đắk Bla (tả ngạn), rồi chảy theo hướng Đông Bắc sang Tây Nam dãy Trường Sơn. Phần thượng lưu của sông nằm trong vùng đồi núi thấp, độ dốc địa hình trung bình, nhưng phần hạ lưu lại có những thung lũng sông nằm trong các hẻm sâu của các dãy núi cao, độ dốc địa hình khá lớn. Đây là điểm vô cùng thuận lợi cho việc phát triển hệ thống các nhà máy thủy điện bậc thang.

Hiện nay, sông Sê San được đánh giá là con sông đứng thứ 3 trong các con sông trên cả nước về tiềm năng thủy điện, sau sông Đà và sông Đồng Nai. Dòng sông mang trên mình 6 công trình thủy điện lớn nhỏ, gồm: Thủy điện Ia Ly, Sê San 3, Plei Krông, Sê San 3A, Sê San 4 và thủy điện Sê San 4A. Tổng công suất của 6 thủy điện này lên tới 1.800MW. Hàng năm, các nhà máy thủy điện trên sông Sê San cung cấp cho thị trường bình quân 8,5 tỷ KWh điện. Đây là con số không nhỏ, đóng góp vào hệ thống điện quốc gia, đáp ứng nhu cầu điện cho sản xuất, sinh hoạt cũng như góp phần quan trọng trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa nước nhà.

Thủy điện Ia Ly là công trình được khởi công đầu tiên và cũng là thủy điện có công suất lớn nhất trong hệ thống thủy điện bậc thang Sê San. Sau hơn 6 năm thi công xây dựng, ngày 12/5/2000, tổ máy số 1, công trình thủy điện Ia Ly chính thức phát điện, hòa vào lưới điện quốc gia. Công trình này có công suất thiết kế 720MW, sản lượng điện bình quân theo thiết kế là 3,68 tỷ KWh/năm. Đây là công trình có phần lớn các hạng mục được xây dựng ngầm trong lòng núi, là công trình duy nhất ở Việt Nam có hệ thống cáp dầu 500KV.

Điều đáng quý khi xây dựng các công trình thủy điện này là đã khám phá ra những công trình khảo cổ lớn, có ý nghĩa lịch sử vô cùng quan trọng của người tiền sử ở khu vực Tây Nguyên: Di chỉ Lung Leng (xã Sa Bình, huyện Sa Thầy, Kon Tum) năm 1999 - 2001 với gần 1.000 công cụ đá, hàng vạn mảnh gốm, mộ chum, bếp lò… khi thi công xây dựng công trình thủy điện Ia Ly. Tiếp đó, năm 2003, Viện Khảo cổ học Việt Nam lại phát hiện ra gần 20 di tích dưới lòng hồ thủy điện Plei Krông (Kon Tum). Hàng ngàn hiện vật được tìm thấy, nhất là các mảnh gốm được chế tác tinh xảo, mang dấu ấn kỹ nghệ của 2 luồng văn hóa Đông Sơn và Sa Huỳnh nổi tiếng đã khiến giới nghiên cứu, khảo cổ phải sững sờ…

Hiện nay, không chỉ mang lại giá trị điện năng cho Tây Nguyên nói riêng, Việt Nam nói chung, mà sản lượng điện thu được từ các công trình thủy điện này đã nối dài tầm ảnh hưởng, mang lại lợi ích cho người dân 2 nước bạn Lào và Campuchia.

Trù phú Sê San

Công trình thủy điện Sê San 3 trên dòng sông Sê San. Ảnh: Trung Đức

Nếu như dòng sông Ba - con sông dài thứ 2 trên Tây Nguyên là “mạch sống”, cung cấp nước tưới cho những cánh đồng lúa, rau màu trải dài ngút tầm mắt ở các huyện phía Đông tỉnh Gia Lai, thì dòng Sê San hùng vĩ lại là bầu nước mát đem lại sự sống và phát triển cho hàng ngàn ha cây công nghiệp có giá trị kinh tế cao như: Cà phê, chè, hồ tiêu… của các huyện phía Tây của tỉnh: Đắk Đoa, Chư Păh, Ia Grai, Đức Cơ.

Được thiên nhiên ưu ái ban tặng cho đất đỏ bazan trù phú, lại được cộng hưởng thêm bởi dòng Sê San ngọt lành, hàng ngàn ha cà phê, hồ tiêu… của người dân các huyện phía Tây tỉnh Gia Lai đã làm nên một vùng cao nguyên xanh trù phú, những bản làng người Jrai ổn định, ấm no. Những công ty cà phê dọc suốt các huyện: Ia Grai, Chư Prông, Đức Cơ… vốn một thời nổi tiếng giàu có, ăn nên làm ra, đã đem lại cuộc sống mới cho hàng ngàn công nhân nông trường. Rồi những ông chủ vườn cà phê người Jrai, những ông chủ mới từ miền Bắc, miền Trung lên Tây Nguyên lập nghiệp chưa bao lâu đã giàu đến mức “tiêu tiền không cần trả giá”. 

Những năm gần đây, tuy cà phê không còn giữ thế "hoàng kim", song hồ tiêu, rồi nhiều loại cây trồng khác cần đến nước tưới cũng đã góp phần không nhỏ đem lại nguồn thu, làm giàu cho những hộ dân trong tầm ảnh hưởng của dòng Sê San. Cũng bởi nhờ có cuộc sống ấm no mà tình hình an ninh chính trị nơi địa bàn vùng biên được giữ vững.

Không những thế, các công trình thuỷ điện trên dòng Sê San đều nắm giữ trong mình tiềm năng du lịch không phải nơi nào, vùng miền nào cũng có được. Tiêu biểu nhất phải kể đến thuỷ điện Ia Ly - thắng cảnh nổi tiếng gắn liền với tên tuổi của thác Ia Ly, nơi có truyền thuyết về câu chuyện tình của chàng Rốc, nàng Ly đẫm nước mắt. Cuối năm 2010, Công ty Thuỷ điện Ia Ly chính thức khai thác dịch vụ tham quan du lịch. Điểm thu hút nhất khách đến với Ia Ly chính là hệ thống nhà máy ngầm trong lòng núi với hệ thống công nghệ hiện đại, phức tạp. Mỗi năm, công trình này thu hút hàng triệu lượt khách đến tham quan. Đây là con số biết nói, thể hiện sức hút và khả năng làm du lịch của công trình thuỷ điện lớn hàng đầu cả nước này.

Du lịch trên dòng Sê San là một trong những cách thức hiệu quả nhất để con người tận hưởng và khám phá một cách chân thực về cảnh, về người Tây Nguyên. Những tour du thuyền trên dòng Sê San cuộn đỏ, ngắm núi rừng Tây Nguyên hùng vỹ cùng những bản làng người dân tộc Tây Nguyên giàu bản sắc… Tất cả đều tự nhiên, hoang dại và kỳ bí. Vậy nên, sẽ là thiếu sót lớn nếu ai đó có sở thích du lịch, thích khám phá lại không tìm đến những tour du lịch sinh thái, hòa mình với tự nhiên, hoang sơ nhưng hấp dẫn, đậm “chất” Tây Nguyên khi xuôi thuyền trên dòng Sê San. 

Trong tương lai không xa, chắc chắn du lịch trên dòng Sê San sẽ là lựa chọn “hút” khách. Người dân Tây Nguyên lại được hưởng thêm nguồn lợi không nhỏ nữa từ dòng sông bao đời ôm lấy mảnh đất bazan nắng cháy, tiếp nguồn sức mạnh để đất nở trái ngọt cho bản làng, cho những cộng đồng vùng biên giàu mạnh, ấm no.

Trung Đức - Định Bình