Tranh thủ khi nông nhàn, từ trẻ em đến người già, ai cũng làm nón. Ảnh: Thái Hải

Từ quốc lộ 46, men theo con đê uốn lượn bên bờ sông Lam, chúng tôi về Đồng Văn - một trong những làng quê còn lưu giữ nghề làm nón truyền thống của huyện Thanh Chương, Nghệ An. Chiếc nón xứ Nghệ bình dị, duyên dáng, là hình ảnh đẹp trong bài hát “Gửi em chiếc nón bài thơ” của nhạc sĩ Lê Việt Hòa.

Cả xã có 11 thôn, thôn nào cũng làm nón. Những năm 80 của thế kỷ trước, nghề làm nón ở đây phát triển mạnh. Trong làng, không kể ngày đêm, trẻ em, thanh niên, phụ nữ, người già thi nhau chằm nón. Sáng, phụ nữ đưa nón đi các chợ trong huyện như chợ Dùng, chợ Rộ, chợ Đình... chiều lại hối hả trở về với việc chằm, may. Đêm đêm, bà con tụ tập vừa làm nón, vừa trò chuyện thật vui.

Cụ Hoàng Thị Hồng, 76 tuổi, nhớ lại: “Nhờ làm nón mới có gạo ăn, nhiều nhà nuôi được 7 - 8 đứa con khôn lớn nên người”.

Bước sang thập niên 90, nghề làm nón dần bị mai một. Thế hệ trẻ thích những chiếc mũ thời trang bắt mắt, làm từ những chất liệu khác nhau. Nón lá chỉ ở lại với các bà, các chị dãi nắng dầm mưa với mùa vụ cấy cày. Không ít khuôn nón chỉ còn là kỷ niệm đối với nhiều gia đình.

Gần đây, cùng với sự lên ngôi của ẩm thực quê hương, của trang phục truyền thống, nón lá Đồng Văn đã có sự hồi sinh. Không yêu kiều như nón bài thơ xứ Huế, không nổi tiếng như nón làng Chuông, nón lá Đồng Văn mang nét bình dị chân quê đằm thắm của con người xứ Nghệ, trắng trong, bền bỉ, chịu nắng, chịu mưa…

Mặc dù đã khẳng định được giá trị sử dụng, giá trị văn hóa trong thị hiếu của người tiêu dùng, song, hiện nay ở Đồng Văn, mỗi thôn chỉ còn khoảng hơn 10 hộ gia đình tham gia sản xuất.

Để làm xong một chiếc nón phải qua nhiều công đoạn như: Gắn khuôn, xâu lá, chằm may, nức chân, xâu nôi, quang dầu, phơi nắng… Trung bình mỗi người chỉ có thể hoàn thành 2 chiếc nón/ngày, không kể thời gian chuẩn bị.

Nón được làm từ lá nón, lấy trong núi rừng Hà Tĩnh, qua sơ chế, lái buôn đưa về bán ở chợ quê. Trước khi chằm nón, lá nón được là bằng trên lưỡi cày nung nóng cho phẳng phiu. Lá phẳng chừng nào thì dễ chằm chừng đó. Tre nứa chẻ làm vành, vót đều, uốn tròn. Mỗi chiếc nón cỡ trung bình, cần đến 15 vành từ to đến nhỏ. Để làm được 1 chiếc nón đẹp, ngoài yêu cầu lá trắng, vành đều, đòi hỏi người thợ phải khéo tay, mềm mại trong đường kim mũi chỉ. Công việc không nặng nhọc, nhưng đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỷ chuyên cần của chị em phụ nữ.

Bà Trần Thị Sương, thôn Thượng Quánh, người có 46 năm trong nghề làm nón, cho biết, mỗi chiếc nón làm ra, bán trên thị trường giá 35.000 - 40.000 đồng, trừ chi phí được khoảng 20.000 đồng.

Chị Nguyễn Thị Hiền nói: “Nghề làm nón đem lại thu nhập không cao, nếu làm đều tay đủ trang trải các khoản sinh hoạt thiết yếu của gia đình, chứ không làm giàu được”.

Ngày nay, những gia đình biết kết hợp giữa nghề nông với nghề làm nón một cách khéo léo thì kinh tế cũng ổn định và khấm khá. Tranh thủ khi nông nhàn, từ trẻ em đến người già ai cũng làm được nón. Sản phẩm làm ra tiêu thụ được ngay, bán lẻ ở các chợ, hoặc nhập sỉ để dùng làm quà quê và bán cho khách du lịch.

Hơn nửa thế kỷ trôi qua, trải qua bao thăng trầm, người làm nón Đồng Văn vẫn yêu quý và gìn giữ nghề. Bởi, nghề làm nón không chỉ giải quyết công ăn việc làm cho lao động địa phương mà nó còn là tình yêu đối với nét đẹp văn hóa truyền thống quê hương.

Chúng tôi xin được mượn lời bài thơ của nhà văn Sơn Tùng được nhạc sĩ Lê Việt Hòa phổ nhạc để chia tay làng nón Đồng Văn: “Anh gửi cho em chiếc nón bài thơ xứ Nghệ/Mang hình bóng quê hương/Lợp vào đây trăm mến nghìn thương…”.

Thái Hải