(Thanh tra) - Mang trong mình lớp trầm tích văn hóa lâu đời, người Mường từ vùng đất Hòa Bình cũ (nay thuộc tỉnh Phú Thọ) đã để lại một kho tàng di sản phong phú, độc đáo và giàu bản sắc. Việc gìn giữ, khôi phục và phát huy những giá trị ấy đang mở ra hướng đi mới cho phát triển kinh tế – xã hội, đặc biệt trong lĩnh vực du lịch văn hóa cộng đồng.
Người Mường là một trong bốn dân tộc thiểu số đông nhất cả nước, có hệ văn hóa hình thành và phát triển hàng nghìn năm. Tại vùng đất Hòa Bình cũ (nay thuộc Phú Thọ), nơi người Mường chiếm hơn 60% dân số, những cộng đồng cư dân cổ Mường Bi, Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động từng được gọi là “Tứ Mường”, là trung tâm văn hóa – xã hội đặc sắc.
Nét đặc trưng của văn hóa Mường thể hiện rõ từ không gian cư trú, kiến trúc, trang phục đến tiếng nói, chữ viết, tín ngưỡng và nghệ thuật diễn xướng.
Nhà sàn Mường là biểu tượng của sự gắn kết cộng đồng. Cạp váy truyền thống của phụ nữ Mường được dệt bằng tay với hoa văn tinh xảo thể hiện tri thức thẩm mỹ và quan niệm về vũ trụ, đất trời, con người.
Nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Nguyễn Từ Chi từng nhận xét: “Người Mường đã dệt cả quan niệm thẩm mỹ của mình lên cạp váy của phụ nữ”.
Đời sống tinh thần của người Mường đặc biệt phong phú. Các sử thi Đẻ đất Đẻ nước, hệ thống truyện cổ, tục ngữ, câu hát dân gian… phản ánh tri thức về tự nhiên, xã hội và triết lý nhân sinh. Nổi bật nhất là Mo Mường, được xem như áng sử thi truyền đời đồ sộ gắn với đời sống tâm linh và chiêng Mường, được coi là linh hồn của cộng đồng, là tiếng nói kết nối con người với thế giới siêu nhiên.
Hiện toàn vùng Hòa Bình cũ đã kiểm kê được 267 di sản văn hóa phi vật thể của người Mường, trong đó bốn di sản đã được đưa vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia: Nghệ thuật chiêng Mường; Mo Mường; Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường; Lịch tre của người Mường. Hồ sơ Mo Mường đang được hoàn thiện trình UNESCO ghi danh Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Năm 2016, bộ chữ viết dân tộc Mường được ban hành chính thức, mở ra bước tiến lớn giúp lưu trữ, giảng dạy và truyền nối các di sản, thuận lợi hóa việc nghiên cứu khoa học và phổ biến giá trị văn hóa Mường ra cộng đồng.
Trong nhiều năm trước sáp nhập, tỉnh Hòa Bình cũ đã triển khai Đề án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Mường giai đoạn 2023 – 2030, với mục tiêu hình thành các không gian văn hóa Mường, bảo tồn làng cổ, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, đẩy mạnh truyền dạy tiếng Mường và chữ Mường.
UBND tỉnh cũng định hướng lập hồ sơ UNESCO cho Mo Mường, đồng thời phục dựng lễ hội, nghề thủ công và hệ thống tri thức truyền thống.
Sau sáp nhập vào Phú Thọ, công tác bảo tồn được mở rộng trong không gian hành chính mới. Tại Đại hội Đảng bộ các xã thuộc “Tứ Mường”, nhiệm vụ bảo tồn bản sắc văn hóa Mường tiếp tục được đưa vào nghị quyết nhiệm kỳ 2025–2030, thể hiện rõ quan điểm coi văn hóa là nguồn lực phát triển.
Các địa phương như Mường Bi, Mường Vang, Thượng Cốc, Yên Thủy… đang hình thành mô hình “làng văn hóa Mường”, phục dựng lễ hội truyền thống như Khai hạ, Đu Vôi; phát triển các câu lạc bộ chiêng, dân ca, Mo Mường để thế hệ trẻ có nơi sinh hoạt và học tập.
Ông Doãn Quang Hưng, Chủ tịch UBND xã Mường Vang cho biết: “Địa phương xác định bảo tồn văn hóa Mường không chỉ là nhiệm vụ mà còn là nguồn lực phát triển. Các chương trình biểu diễn chiêng Mường, dạy Mo Mường, phục dựng nghề thủ công truyền thống đang được khôi phục và gắn với mô hình du lịch cộng đồng”.
Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ Dương Hoàng Hương nhấn mạnh di sản văn hóa là tài sản vô giá, đồng thời là nền tảng quan trọng cho phát triển kinh tế – xã hội.
Ông cho rằng việc số hóa tư liệu, đưa tiếng Mường vào trường học, hỗ trợ nghệ nhân, xã hội hóa công tác bảo tồn và phát triển các mô hình du lịch văn hóa là định hướng then chốt để văn hóa Mường tiếp tục lan tỏa trong bối cảnh mới.
Sự hài hòa giữa bảo tồn và phát triển đã và đang mở ra những cơ hội lớn cho vùng Mường trong không gian Phú Thọ mới. Nhiều mô hình kinh tế dựa vào di sản đã hình thành và cho thấy hiệu quả rõ rệt.
Du lịch cộng đồng là hướng đi nổi bật. Tại Mường Vang, Thượng Cốc, Yên Phú…, các homestay nhà sàn truyền thống được hình thành, cung cấp dịch vụ nghỉ dưỡng kết hợp trải nghiệm văn hóa: Nghe chiêng, xem múa, thưởng thức món ăn Mường, uống rượu cần, tham gia gặt lúa, giã bánh hay nghe Mo Mường. Những hoạt động này vừa gìn giữ bản sắc, vừa tạo sinh kế bền vững cho người dân.
Nhiều lễ hội đã trở thành sản phẩm du lịch văn hóa đặc sắc. Lễ hội Khai hạ - di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được tổ chức quy mô cấp tỉnh từ năm 2023, thu hút đông đảo du khách.
Cùng với lễ hội, các di sản "Nghề dệt cạp váy Mường" của người Mường Hòa Bình đề nghị đưa vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia để bảo tồn và phát huy, mở ra tiềm năng lớn cho phát triển sản phẩm OCOP, quà tặng du lịch và thương hiệu văn hóa Mường.
Chính quyền các cấp đang khuyến khích ứng dụng công nghệ số trong quảng bá di sản, xây dựng bảo tàng ảo, nền tảng giới thiệu Mo Mường, chiêng Mường và trang phục truyền thống. Việc số hóa mở ra cơ hội tiếp cận rộng rãi hơn cho người trẻ là nhóm đối tượng đóng vai trò quyết định trong việc duy trì sức sống di sản.
Trong không gian hành chính mở rộng, văn hóa Mường là một bản sắc riêng biệt, góp phần quan trọng xây dựng "Đất Tổ" Phú Thọ trở thành điểm đến hấp dẫn du khách trong nước, quốc tế, với những bản sắc văn hóa đa dạng, độc đáo và riêng biệt.
