Tham gia BHXH cần là điều kiện bắt buộc với lao động phi chính thức

Áp dụng các biện pháp để họ tham gia BHXH 

Tính đến hết tháng 5/2022, tổng số người tham gia BHXH, bảo hiểm y tế (BHYT), bảo hiểm thất nghiệp trong cả nước trên 16,7 triệu người, tăng trên 507.000 người so với cùng kỳ năm 2021. 

Theo BHXH Việt Nam mặc dù số người tham gia BHXH, nhất là BHXH bắt buộc có sự tăng trưởng so với cùng kỳ năm cũng như so với cuối năm 2021, song vẫn chưa đạt được như kỳ vọng.

Đáng lưu ý, ông Đoàn Ngọc Xuân, Vụ trưởng Vụ Xã hội (Ban Kinh tế Trung ương) cho hay, trong 56 triệu lao động tại Việt Nam, có 32% lao động chính thức, còn lại là lao động phi chính thức. Trong số lao động phi chính thức chỉ có 0,2% được đóng BHXH bắt buộc. 

“Lao động phi chính thức không có hợp đồng lao động, không ổn định, lấy ngắn nuôi dài, không có BHXH mà phải tự nguyện nộp, do đó họ phải đối mặt với nhiều thiệt thòi và bất lợi”, ông Xuân nhấn mạnh.

Từ thực tế, ông Lê Duy Bình, chuyên gia Kinh tế, Giám đốc Economica Việt Nam cho rằng, cách tiếp cận về lao động phi chính thức cần được thay đổi theo hướng áp dụng các biện pháp để họ tham gia BHXH và bảo vệ quyền của họ mà không cần áp dụng tiêu chí là họ phải có hợp đồng lao động. 

“Nói cách khác là chính thức hóa lao động phi chính thức bằng biện pháp tham gia BHXH và bảo vệ quyền của họ mà không cần phải chuyển vào khu vực kinh tế chính thức”, ông Bình nêu.

Với giải pháp này, theo ông Bình, cách tiếp cận của ngành BHXH cần tiếp tục được đẩy mạnh theo hướng phục vụ người tham gia BHXH với các sản phẩm, chế độ lợi ích phù hợp hơn, hấp dẫn hơn và đa dạng hơn. 

“Đổi mới tư duy, cách thức phục vụ, chế độ BHXH, sản phẩm và dịch vụ BHXH sẽ là nền tảng để mở rộng mức độ tham gia BHXH tự nguyện và bắt buộc”, chuyên gia Lê Duy Bình phân tích.

Ông Bình cũng nhấn mạnh, các đối tượng có thu nhập thấp, đối tượng bảo trợ xã hội, lao động tự làm thu nhập thấp cần tiếp tục được Nhà nước hỗ trợ để tham gia BHXH tự nguyện. Điều này góp phần mở rộng diện tham gia BHXH, nâng cao tính chính thức của những lao động tự làm và giúp họ tham gia thị trường lao động với vị thế được bảo vệ tốt hơn bởi lưới an sinh xã hội. 

Chỉ có 0,2% được đóng BHXH bắt buộc

Nhưng mở rộng lao động chính thức, mở rộng BHXH đòi hỏi theo nguyên tắc có tính hệ thống và sự vào cuộc của nhiều bộ, ngành cũng như các văn bản pháp luật của nhiều ngành khác.

“Lao động phi chính thức có vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, từ góc độ tạo việc làm đến đóng góp không nhỏ cho GDP của cả nước. Trong đó, đóng góp lớn nhất của khu vực này là tạo ra nguồn việc làm cho khoảng 70% lao động đang làm việc”, chuyên gia Lê Duy Bình nói.

Cũng theo Giám đốc Economica Việt Nam, để giảm bớt tình trạng lao động phi chính thức, các cấp, các ngành nên có biện pháp mở rộng độ bao phủ BHXH, mở rộng khu vực kinh tế chính thức, nâng cao quyền của người lao động. “Cần hướng tới tham gia BHXH là điều kiện bắt buộc chứ không phải là tự nguyện như hiện nay”, ông Bình nhấn mạnh.

Dẫn số liệu, toàn quốc hiện có 53,4% lao động phi chính thức là người làm công ăn lương (tương ứng 9,6 triệu người), có 32,1% (tương ứng 5,8 triệu người) là lao động tự làm và 11,8% (tương ứng 2,2 triệu người) là lao động gia đình, theo ông Bùi Sỹ Lợi, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Xã hội của Quốc hội, có đến 43,9% lao động phi chính thức được xếp vào nhóm lao động có việc làm dễ bị tổn thương (trong đó 32,1% là lao động tự làm và 11,8% là lao động gia đình không được trả lương).

Bên cạnh đó, tiền lương bình quân tháng của lao động phi chính thức thấp hơn của lao động chính thức ở tất cả các vị trí việc làm. Ngoài ra, chỉ có 1,7% lao động chính thức không được ký hợp đồng lao động, thì có tới 76,7% số lao động phi chính thức làm việc mà không có bất cứ một hợp đồng lao động bằng văn bản nào liên quan đến công việc đang làm.

Theo ông Lợi, đáng nói, hầu hết lao động phi chính thức không có BHXH (chiếm tỷ lệ tới 97,9%), chỉ có 0,2% được đóng BHXH bắt buộc, còn lại 1,9% đóng BHXH tự nguyện. 

Trong khi đó, tỷ lệ lao động chính thức có BHXH bắt buộc lại rất cao (80,5%). Thực tiễn này cho thấy, lao động khu vực phi chính thức và gia đình họ hay phải chịu thiệt thòi, vì không được điều chỉnh bởi hệ thống pháp luật về lao động.

“Ví dụ, với yêu cầu về an toàn và sức khỏe liên quan tới điều kiện làm việc, họ không được nhận hỗ trợ từ các chương trình trợ cấp xã hội. Thêm vào đó, tiếng nói của lao động khu vực phi chính thức ít khi được nhắc đến trong quá trình quyết định các chính sách. Doanh nghiệp trong nền kinh tế chính thức phải đối mặt với sự cạnh tranh không lành mạnh từ khu vực phi chính thức, do giá cả hàng hóa và dịch vụ được cắt giảm, bởi họ không đóng góp vào BHXH cũng như thuế. Vì vậy, vấn đề bảo vệ lao động phi chính thức được tham gia BHXH, BHYT cần phải tiếp tục được đẩy mạnh”, ông Lợi chia sẻ.