Chế biến thủy sản xuất khẩu. (http://mecofood.com.vn)

Nếu bình quân mỗi người trực tiếp sản xuất lại có 3 người làm trong các lĩnh vực sau thu hoạch thì thế giới có khoảng 180 triệu lao động thủy sản. Số lao động này đã tạo ra nguồn thực phẩm quan trọng cho nhân loại - 15% protein động vật cho khoảng 3 tỷ người, làm ra 102 tỷ đô la Mỹ nhờ xuất khẩu, với sự sôi động đặc biệt về thị trường.

Sự phát triển nhanh chóng của nghề cá cũng thu hút nhiều ngành nghề khác, đưa đến số lượng lao động tham gia và liên quan đến thủy sản tổng cộng là 540 triệu người, tức là khoảng 8% dân số thế giới.

Khoa học về quản lý nghề cá đang đặt ra cho thế giới những vấn đề mới có tính thời đại cao, vì sự bền vững và vì lợi ích lâu dài của loài người trước những nguy cơ về sự suy thoái, các sự cố môi trường và về sự giảm sút đưa đến cạn kiệt các nguồn sống từ thiên nhiên.

Điều đáng chú ý là, chỉ trong vòng 30 năm, lao động trực tiếp làm nghề cá tăng gần gấp 3 lần (từ 16 triệu người năm 1980). Nghề cá trong nửa cuối của thế kỷ XX cũng phải có một sự hấp dẫn tương đối nào đó so với nhiều ngành khác mới thu hút được nhiều lao động như trên.

Đúng như A. Fridman, nhà khoa học nghề cá Nga tầm cỡ, đã thốt ra khi mở đầu một cuốn sách của ông cách đây khoảng thập kỷ: Thế giới này giả dụ không có nghề cá và thiếu vắng ngư dân thì sẽ nghèo khó hơn nhiều.

Ở Việt Nam ta thời gian này cũng chứng kiến sự phát triển rực rỡ của nghề cá, cả về sản lượng, về cơ cấu, về sự tăng cường các nguồn lực, nhất là hạ tầng, về giá trị làm ra và đặc biệt là về số lượng lao động tham gia. Không cần thiết phải nhắc lại các con số về tăng trưởng nữa, mà chỉ cần nêu ra mấy tư liệu dưới đây: Trong thập niên đầu vừa qua có thời điểm giá trị làm ra của sản phẩm khai thác và nuôi trồng đạt đến 4% GDP nước ta, chưa kể đến phần gia tăng giá trị do thương mại và công nghiệp đem lại.

Bây giờ, nói đến nghề cá Việt Nam là nói đến vị thế trên thế giới của nó về xuất khẩu và về sản lượng nuôi trồng. Việt Nam là 1 trong 5 nước xuất khẩu thủy sản nhiều nhất thế giới, và đứng thứ ba về sản lượng nuôi trồng thủy sản. Chính điều đó đã là thuận lợi để thu hút thêm nhiều lao động vào ngành này. Từ khoảng 1 triệu lao động năm 1980 lên 4,5 triệu lao động hiện nay, tức là tăng gấp 4,5 lần (nhanh hơn số liệu tăng trung bình trên thế giới cũng thời gian này) và hiện chiếm khoảng 2,5% lao động nghề cá thế giới, tính cả lao động sau thu hoạch. Ở một nước đang phát triển như Việt Nam, điều đó có ý nghĩa rất quan trọng. Quan trọng ở đây là thực sự nghề cá đã đem từng phần trăm tăng trưởng kinh tế đến cuộc sống hàng ngày của cộng đồng nghề cá, góp phần thay đổi bộ mặt cuộc sống xã hội ven biển.

Trong thời gian gần đây, bằng sự minh chứng của các con số thống kê và các dự báo, nhiều ý kiến cho rằng, nghề cá thế giới đang đi vào khủng hoảng trước những khó khăn và thách thức mà trước đây khoảng nửa thế kỷ chưa hình dung ra. Đó là sự tăng cao của giá nhiên liệu hiện nay và dự báo về sự cạn kiệt nhiên liệu hóa thạch trong tương lai gần; là sự suy thoái các nguồn tài nguyên, trong đó có nguồn lợi thủy sản; là sự xấu đi của môi trường, trong đó tính nhiều đến hậu quả của biến đổi khí hậu; là sự chia sẻ ngày một khắt khe tổng thể các nguồn lực duy trì sự phát triển trong mỗi nền kinh tế cũng như kinh tế thế giới; và cuối cùng là sự lúng túng về trách nhiệm và phương pháp quản lý để có một năng lực đầy đủ vượt qua các khó khăn thách thức trên.

Cuộc đấu tranh cho nghề cá thế giới hiện nay có mục tiêu là bảo đảm cho nó phát triển bền vững trong những khó khăn đó. Nghề cá không thể thiếu được vì những lý do quan trọng đã nêu ở trên và là một yếu tố sinh tồn của nhân loại, nhất là khi nói rằng, biển là nguồn dự trữ cuối cùng của trái đất.

Thế giới đang nói nhiều về cuộc đấu tranh đó, phân tích tìm ra các giải pháp quản lý, tổ chức và công nghệ cho nghề cá có thời kỳ phát triển mới. Ở nước ta vẫn chưa thấy nói đủ nhiều đến những vấn đề như vậy khi xây dựng cho thủy sản một chiến lược hay quy hoạch phát triển. Tuy nhiên, bức tranh khó khăn thế giới về nghề cá sắp tới không loại trừ quốc gia hay một nền kinh tế nào. Chúng ta vẫn còn có những tiềm năng để nghề cá Việt Nam phát triển, nhưng song hành với những tiềm năng đó phải là những tính toán dựa trên sự tiếp cận các khó khăn thách thức ở mọi phương diện cũng như tác động của những khó khăn đó đối với nghề cá Việt Nam chứa đầy những yếu tố đặc thù.

Nhận thức tầm quan trọng và vị trí ngành Thủy sản trong hệ thống kinh tế - xã hội nước ta, trong việc thực thi các chính sách về biển và kinh tế biển, lại đã qua một năm đầu triển khai thực hiện Chiến lược Kinh tế - xã hội giai đoạn 2011 - 2020, được thông qua tại Đại hội Đảng lần thứ XI, cần sớm có một quy hoạch phát triển thủy sản thật sự trách nhiệm nhất cho 10 năm này. Quy hoạch đó dựa không những vào các tiềm năng, mà phải lấy cơ sở từ cả các khó khăn thách thức hiển hiện trước mắt. Đó là trách nhiệm, đó là khoa học cho nghề cá nước ta và ngư dân ta.

TS Tạ Quang Ngọc
Nguyên Bộ trưởng Bộ Thủy sản