Theo Thứ trưởng Bộ Công thương Trần Quốc Khánh, điểm yếu nhất của Việt Nam khi tham gia đàm phán và ký kết các FTA, là luôn ở thế phòng thủ, luôn tính toán để có thể kéo dài thời hạn giảm thuế. Cả 8 FTA mà Việt Nam tham gia đều có nội dung chủ yếu là thương mại hàng hóa. Thương mại dịch vụ và đầu tư tuy có được đề cập nhưng mức độ cam kết không sâu, kể cả trong khuôn khổ ASEAN.

Ông Khánh phân tích, nếu lấy chuẩn mực tự do hóa là tỷ lệ xóa bỏ thuế nhập khẩu trong vòng 10 năm thì chỉ có 2/8 FTA đạt mức này (ASEAN - Trung Quốc 90,5% và ASEAN - Úc - New Zealand (AANZ) 90,6%); 3/8 FTA chỉ đạt từ 60% trở xuống và 3/8 FTA còn lại đạt 75%, 80% và 83%.

Về tỷ lệ xóa bỏ thuế cuối cùng, duy nhất ASEAN lên tới 99%; Trung Quốc, AANZ và Việt Nam - Nhật Bản (VJEPA) đạt trên 90%. Còn lại 4/8 FTA chỉ đạt từ 81 - 88%. Lộ trình đi đến điểm cuối cùng thấp nhất cũng 12 năm (AANZ), cao nhất lên tới 19 năm ASEAN - Ấn Độ (ATIGA), còn lại dao động từ 13 - 17 năm.

Về dịch vụ, đi xa nhất trong khuôn khổ ASEAN nhưng mãi tới gói cam kết thứ 7, Việt Nam mới đưa ra cam kết WTO plus (+) và cũng + ở mức rất hạn chế. Đa số các nước ASEAN đã đưa ra gói 8, nhưng ta vẫn chưa đưa ra được. Chỉ có 2/7 FTA còn lại có cam kết dịch vụ WTO +, 5/8 FTA không có WTO +.

Về đầu tư, chỉ có 3/8 FTA đưa ra cam kết, các FTA khác hoặc là không có, hoặc là đang đàm phán rất khó khăn, chưa rõ khi nào xong.

Việc mở cửa ở mức hạn chế và tìm kiếm lộ trình dài, thậm chí đến 19 năm, dẫn đến hệ quả: Quá trình chuyển dịch cơ cấu theo lợi thế so sánh (mục đích của FTA) diễn ra rất chậm; đối tác cũng mở cửa hạn chế cho hàng xuất khẩu của Việt Nam. Do vậy, khó đạt được mục tiêu đẩy mạnh xuất khẩu.

Bên cạnh đó, để thực hiện cam kết giảm thuế và hướng dẫn quy tắc xuất xứ, ta chưa phải sửa đổi/ban hành mới bất kỳ luật hay pháp lệnh nào để thực thi FTA, ngoại trừ việc ban hành một số thông tư, quyết định cấp bộ… Vì vậy, cả 8 FTA đều đóng góp ở mức rất hạn chế cho quá trình tái cơ cấu nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng và nâng cao tính minh bạch.

Từ những hạn chế nêu trên, các chuyên gia kiến nghị, đàm phán và ký kết FTA cần gắn với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2011 – 2020; gắn với tiến trình tái cơ cấu nền kinh tế và đổi mới mô hình tăng trưởng, đóng góp cho việc hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đàm phán và ký kết FTA cần hướng đến việc đa dạng hóa thị trường, tránh phụ thuộc quá mức vào một khu vực thị trường nhất định.

Việt Nam cần quan tâm hơn tới các đối tác ngoài khu vực, các đối tác mang tính bổ sung hơn là cạnh tranh và các FTA có thể giúp Việt Nam từng bước hoàn thiện thể chế kinh tế, minh bạch hóa và thuận lợi hóa cho môi trường kinh doanh.

Chia sẻ những kinh nghiệm về việc đàm phán các FTA, nguyên Phó Thủ tướng Vũ Khoan cho rằng, Việt Nam cần phải tiếp tục có những thay đổi về suy nghĩ và tư duy cho phù hợp với xu thế chung của thế giới, đặc biệt là phải có quyết tâm chính trị cao, mạnh dạn khai thác những cơ hội và khắc phục những thách thức nhằm đạt được mục đích trong việc đàm phán và ký kết các FTA. 

Box: Đến nay, bên cạnh việc tham gia WTO, Việt Nam đã ký kết 8 FTA với các đối tác như: Trung Quốc, Hàn Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản, Úc, New Zealand, Chile… Việt Nam cũng ký kết thỏa thuận song phương với Nhật Bản.

 Trần Quý