Trong khuôn viên nhà nghệ nhân Nguyễn Thành Lai xây dựng khu biểu diễn với ao, sân khấu, buồng trò... để phục vụ người dân trong làng, ngoài xã và du khách trong các tour du lịch. Ảnh: HH

Gian nan phục dựng nghề cổ

Đến làng Đồng Ngư, ghé vào phường rối nước dân gian Luy Lâu cũng là lúc đoàn khách phương xa đến tìm hiểu về rối nước. Nghệ nhân Nguyễn Thành Lai, Trưởng phường say sưa kể về những ngày người dân trong làng động viên nhau phục dựng nghề truyền thống.

Theo nghệ nhân Nguyễn Thành Lai, còn rất ít tài liệu ghi chép về nét văn hóa rối nước ở đây. Chỉ biết, nghề xuất hiện khoảng cuối thời kỳ nhà Lý, đã trải qua nhiều thế kỷ. Đến khoảng những năm 50 của thế kỷ 20, các bậc cao niên đã phục dựng lại 1 lần rồi lại thất truyền. Trải qua nhiều thăng trầm do biến cố lịch sử, đến cuối những năm 1980, rối Đồng Ngư mới được khôi phục lại.

Thời bấy giờ, chỉ sau một thời gian ngắn, đã có khoảng 60 người, già có, trẻ có cùng tập hợp nhau lại để khôi phục nghề cổ. Tuy nhiên, ban đầu, để biểu diễn phải có con rối. Rất may, một số người trong làng từng học nghề mộc, họ tìm lại những con rối cổ, bắt chước người xưa để tạo hình theo.

Mất không ít thời gian, những con rối đầu tiên ra đời. Mọi người lại tiếp tục góp sức, góp công, xin tre, nứa, vật liệu để làm sân khấu, buồng trò… Các nghệ nhân cũng mày mò đi “tầm sư” khắp nơi để học biên đạo, dựng vở, nhạc lý…

Nghệ nhân Nguyễn Thành Lai say sưa giới thiệu với đoàn khách phương xa đến tìm hiểu về nghệ thuật rối nước. Ảnh: HH

Nhớ lại kỷ niệm đầu tiên, rối Đồng Ngư được đi lưu diễn, ánh mắt nghệ nhân Nguyễn Thành Lai ánh lên niềm vui: "Khi ấy vào năm 1982, tỉnh Hà Bắc (cũ) tổ chức kỷ niệm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh. Người dẫn đoàn đi là cụ Nguyễn Đức Phong, Phường trưởng. Ngày xưa không có sân khấu lưu động, phải biểu diễn dưới ao, đi đâu cũng phải mang tre hoặc chặt tre tại chỗ, mất 1 ngày chuẩn bị sân khấu… Các buổi biểu diễn cũng chưa có âm nhạc, chủ yếu là tiếng trống, tiếng tù và, tiếng hô của người diễn, nhưng bao giờ sau mỗi tích trò cũng đều nhận được những tràng pháo tay tán thưởng, thích thú của khán giả”.

Thời gian đầu, rối nước Đồng Ngư gặp muôn vàn khó khăn trong việc khôi phục, bảo tồn. Nghề mới bắt đầu khôi phục, chỉ biểu diễn quanh quẩn trong làng, phục vụ người dân vào các dịp lễ hội với các tích trò như: Mời trầu, Vào chùa, Chăn trâu thổi sáo, Đánh đu… Cuộc sống của các diễn viên còn khó khăn, chỉ tranh thủ học nghề, tập vở vào những lúc rảnh rỗi, nông nhàn.

Trải qua bao thăng trầm, với sự nhiệt tình, tâm huyết của các nghệ nhân, nay nghề múa rối nước Đồng Ngư đã đi vào quy củ, chuyên nghiệp, thành đoàn, thành phường để vượt lũy tre làng đến với nhiều vùng miền trong cả nước. Hiện nay, làng đã có hai phường múa rối nước dân gian là Đồng Ngư và Luy Lâu.

Giữ nghề

Theo nghệ nhân Nguyễn Thành Lai, rối nước Đồng Ngư đang được rất nhiều khán giả trong và ngoài tỉnh đón nhận bởi sự độc đáo, đặc sắc riêng. Cái độc đáo của rối nước Đồng Ngư là những con trò không chỉ được điều khiển bằng sào mà còn dùng dây. Điều này cho phép con rối có thể đi ra xa buồng trò, đến gần với khán giả, con rối lại thực hiện được nhiều động tác hơn. Rối cũng được chế tác tinh xảo với bộ phận máy phức tạp để có thể di chuyển linh hoạt, đa dạng, thường làm bằng các loại gỗ nhẹ, thớ mịn và không có mấu như gỗ xoan, gỗ duối hay gỗ sung.

Nghệ nhân Nguyễn Thành Lai tạo hình các con rối. Ảnh: HH

Để điều khiển được con rối, nghệ nhân phải trải qua quá trình tập luyện rất vất vả, vì rối dây đòi hỏi người biểu diễn phải có tay nghề cao, đôi bàn tay dẻo dai, uyển chuyển mới “thổi hồn” được vào con trò. Đáng chú ý, nét văn hóa đậm bản sắc Kinh Bắc là hát quan họ cũng đã được sáng tạo để đưa vào các tiết mục biểu diễn.

“Khác biệt lớn nhất của rối nước Đồng Ngư so với các phường rối khác trong cả nước đó là lấy câu quan họ để lồng ghép vào tiếng hát cho con rối. Đặc biệt làm nên “thương hiệu” rối nước Đồng Ngư còn là ở công cụ biểu diễn. Ở nhiều nơi trò rối dây bị mai một và thất truyền rất nhiều, nhưng phường rối Đồng Ngư và Luy Lâu vẫn giữ được kỹ thuật cổ này. Tiêu biểu là tích trò rối dây Đám cưới chuột, Mời trầu. Đây là những tiết mục biểu diễn không một nơi nào có, khác biệt hoàn toàn so với các phường rối khác, bởi nó gắn liền với tranh dân gian Đông Hồ và những câu ca quan họ” - nghệ nhân Nguyễn Thành Lai chia sẻ.

Nhờ những đặc điểm riêng có mà rối nước Đồng Ngư đã được đông đảo người dân gần xa đón nhận. Để phù hợp với thị hiếu giới trẻ, các nghệ nhân ở phường rối Luy Lâu còn sáng tạo thêm một số trò mới, gắn liền với các bạn học sinh, nhỏ tuổi. Đã có những tích trò được sự đón nhận tích cực như: Chú mèo lười, Chú voi con ở Bản Đôn, Tôn Ngộ Không...

Nếu như trước đây phường rối Đồng Ngư có 28 thành viên, 1 năm chỉ biểu diễn dịp hội làng vào ngày 15/4 Âm lịch (ngày xem múa rối, tối xem hát tuồng) và 1, 2 lễ hội thuê - số lần biểu diễn đếm trên đầu ngón tay, thì ngày nay múa rối nước Đồng Ngư được quan tâm hơn. Hiện, phường rối nước Đồng Ngư có khoảng 20 người, phường Luy Lâu khoảng 40 nghệ sỹ, diễn viên và cộng tác viên. “Đất diễn” cũng rộng hơn, không chỉ trong huyện, trong tỉnh mà vươn ra cả các lễ hội văn hóa lớn ở tỉnh, thành bạn như Hưng Yên, Quảng Ninh, Hà Nội và cả trong các bảo tàng…

Múa rối được ưa chuộng, thu nhập của nghệ nhân, diễn viên cũng nhờ đó mà được cải thiện. Một số anh em gắn bó và tâm huyết với nghề, thu nhập 6-7 triệu đồng/tháng, quản lý khoảng 9-10 triệu đồng. Năm nay, do dịch bệnh Covid -19 nên lịch biểu diễn ít hơn, trung bình mỗi tháng 7-8 buổi, do vậy, thu nhập của mỗi nghệ nhân, diễn viên cũng khó khăn hơn, chỉ được khoảng 300 nghìn đồng/buổi diễn.

Để biểu diễn được 1 trò múa rối nước, theo nghệ nhân Nguyễn Thành Lai cần có sức khỏe và sự nhanh nhậy. Người có đủ yếu tố đó chỉ cần học 10 phút là có thể thực hiện. Tuy nhiên, để biểu diễn hay thì phải mất nhiều năm. Đòi hỏi phải có sự kết hợp nhịp nhàng, khớp giữa nhạc và lời nói. “Yếu tố tiên quyết để “thổi hồn” vào những vật vô tri là phải có lòng đam mê, có những người gắn bó nhiều năm nhưng không bao giờ diễn hay được”.

Công trình nhà thủy đình đang được xây dựng - nơi đây sẽ là sân khấu biểu diễn rối nước của làng Đồng Ngư... Ảnh: HH

Biểu diễn được rối nước không khó, nhưng để làm cho con rối có “hồn” thì là việc không dễ. Vì vậy, điều mà các nghệ nhân có tuổi hiện nay vẫn đau đáu là làm sao để bảo tồn được nghề cổ. Nghệ nhân Nguyễn Thành Lai trăn trở: "Không phục dựng được thì đã lo rồi, nhưng phục dựng được rồi lại lo làm thể nào để giữ được nghề. Đó vừa là vinh dự nhưng cũng là thử thách to lớn".

Gắn bó với nghề từ năm 1986 đến nay, nghệ nhân Nguyễn Đăng Dung vẫn đau đáu nỗi lo: "Thực sự tôi vẫn lo múa rối nước Đồng Ngư bị thất truyền, mai một, giờ chỉ biết vận động con, cháu trong nhà theo học, còn người ngoài rất khó, nên rất trăn trở…”.

Lo lắng của các nghệ nhân trong làng được vơi đi phần nào khi mới đây UBND tỉnh Bắc Ninh đã phê duyệt Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị múa rối nước làng Đồng Ngư” với mục tiêu tôn vinh, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của môn nghệ thuật múa rối nước của làng. Đề án có thời gian thực hiện từ năm 2018 đến 2020, với tổng kinh phí gần 17 tỷ đồng.

Sau khi có đề án, chính quyền địa phương đã cho xây dựng lại các công trình phục vụ biểu diễn rối nước như: Thủy đình, nhà văn hóa… Các phường múa rối nước cũng được tài trợ kinh phí để đầu tư sân khấu, hệ thống âm nhạc, con trò…

Chia tay Đồng Ngư khi công trình nhà thủy đình giữa làng đang được xây dựng mới khang trang, đẹp đẽ. Các nghệ nhân tin tưởng khi thủy đình, nhà văn hóa của làng được xây dựng xong, sẽ thấy một Đồng Ngư khác hẳn, những sân khấu rối nước sẽ đều đặn “sáng đèn”, từ đây rối nước Đồng Ngư sẽ được lưu truyền và vang xa…

Hải Hà