Nhà dài xưa ở Khánh Vĩnh nay chỉ còn trong hoài niệm. Ảnh: Thanh Hòa

Nhiều già làng Êđê, Raglai chỉ còn biết tiếc, nhớ và hoài niệm về những ngôi nhà dài xưa trong quá khứ, nơi lưu giữ các giá trị văn hóa của tổ tiên mình.

Chúng tôi đến các thôn, buôn của đồng bào Êđê, Raglai ở huyện Khánh Vĩnh hầu như không còn tìm thấy bóng dáng những ngôi nhà dài xưa đúng nguyên mẫu. Tại các bản làng, bà con dân tộc thiểu số (DTTS) xã Khánh Hiệp, Khánh Bình, Khánh Đông chỉ còn một vài ngôi nhà dài, nhưng mái lại lợp tole, hoặc lợp ngói chứ không phải lợp cỏ tranh như xưa.

Trao đổi với chúng tôi, già làng Cao Ri Năng tại xã Khánh Thành, huyện Khánh Vĩnh than thở: “Hiện nay, những đám cỏ tranh ngày xưa dường như không còn nữa, bà con đã đưa vào trồng keo, ngô và cây ăn quả, nên để có cỏ tranh lợp đủ mái nhà dài, có đủ gỗ để dựng nhà dài là rất khó. Giá vật liệu tăng cao, gỗ lạt giờ cũng đắt như vàng, cỏ tranh lại khan hiếm… nên không ai làm nhà dài nữa. Trong khi đó, phần lớn các nhà dài xưa đã hư hỏng, một số còn lại thì họ bán cho người miền xuôi, tháo dỡ chở đi làm quán cà phê, nhà hàng...”.

Theo già làng Cao Ri Năng, nhà dài là một kiểu kiến trúc phổ biến trong cộng đồng các dân tộc Êđê, Raglai ở vùng núi cao xưa. Vật liệu để xây dựng ngôi nhà dài truyền thống phải đầu tư một khoản chi phí không hề nhỏ. Theo đó, nhà dài chủ yếu là tre, nứa, gỗ, có tranh để lợp mái…

Hiện còn một vài ngôi nhà dài ở Khánh Vĩnh nhưng mái đã lợp tole, tường xi măng. Ảnh: Thanh Hòa

Còn già làng Ma Giá ở xã Giang Ly, huyện Khánh Vĩnh tâm sự: “Bây giờ là thời hiện đại rồi, con người cũng thay đổi người trẻ có tiền là người ta sắm ti vi, xe máy, tủ lạnh. Nhà nào khá thì họ xây nhà ngói, thanh niên có tiền thì muốn mua điện thoại xịn, xe ô tô để xài chứ hiếm thấy ai có tiền mà đầu tư mua cỏ tranh, mua gỗ để làm nhà dài như ông bà mình ngày xưa. Giới trẻ có còn mấy ai thích đánh cồng chiêng, nghe kể sử thi, kê khan… nữa đâu”.

Mắt hướng về xa xăm, như hoài niệm về một thời quá khứ của cha ông mình, già làng Ma Giá, kể tiếp: Với người Êđê sinh sống tập trung ở địa bàn xã Khánh Hiệp, trước đây, nhà dài hay còn gọi là nhà rông được làm bằng gỗ và tre, nứa. Mặt sàn và vách tường bao quanh nhà làm bằng thân cây lồ ô hay thân tre già đập dập, mái lợp cỏ tranh. Tranh lợp từng cụm, ngọn thả xuôi mái, gốc bẻ gập xuống vào bên trong. Nhà rông của đồng bào Êđê là một kiểu nhà dài đặc trưng, được xây cất trên một khoảng đất rộng, nằm ngay tại khu vực trung tâm của buôn để dân làng đến đây tụ họp sinh hoạt, giao lưu văn hóa, thực hiện các lễ nghi của cộng đồng.

Theo những già làng Êđê: Nhà rông, nhà dài là nơi diễn ra toàn bộ sinh hoạt cộng đồng, là trụ sở của bộ máy quản trị buôn làng, nơi sinh hoạt tôn giáo, tín ngưỡng. Nơi đây cũng là nơi các thế hệ nghệ nhân già truyền đạt lại cho thế hệ trẻ những giá trị văn hóa truyền thống, nơi lưu giữ các hiện vật truyền thống: Cồng, chiêng, trống, vũ khí, đầu các con vật hiến sinh trong các ngày lễ. Nhà rông cũng là nơi người già kể khan; nơi người lớn được tụ họp hằng đêm, nói cho nhau nghe chuyện của núi rừng...

Người Êđê, Raglai bên những ngôi nhà dài truyền thống. Ảnh: Thanh Hòa

Hiện nay, bà con DTTS Êđê, Raglai ở xã Khánh Hiệp, xã Khánh Bình còn giữ một vài căn nhà dài, nhưng đã có sự biến tấu, mái lợp tole, tường bằng bê tông xi măng không còn đẹp như nguyên thủy. “Đa số các vị cao niên ở Khánh Vĩnh rất buồn những gì mà tổ tiên để lại cứ mất dần đi ngay trước mắt, mà không có cách nào để níu giữ... Bên bếp lửa trong căn nhà dài, ông bà thường hát kể cho con cháu nhưng bài sử thi, truyện cổ tích và các làn điệu dân ca của người Raglai, Êđê giờ chỉ còn trong quá khứ”, già làng Ma Giá nói.

Ông Lê Văn Cường, Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Khánh Vĩnh, cho biết: Hiện nay, nguyên liệu để làm nhà dài rất tốn kém, lại khó mua được gỗ tốt nên người đồng bào Êđê, Raglai không làm nhà nữa. Việc xây dựng nhà cộng đồng cũng làm theo mô hình nhà rông nhưng xây dựng bằng bê tông cốt thép để tạo độ bền và thuận lợi việc hội họp, tổ chức các lễ hội truyền thống. Hiện nay, nhà dài ở Khánh Vĩnh còn rất ít chỉ một vài ngôi nhà, những mái cũng lợp bằng tole chứ không còn lợp bằng cỏ tranh.

Những ngôi nhà dài xưa ở Khánh Vĩnh dường như đã mất hẳn, đây là một điều vô cùng đáng tiếc. Việc tôn tạo, bảo tồn bản sắc văn hóa, phục hồi lại những ngôi nhà dài truyền thống là hết sức cần thiết. Qua đó, góp phần bảo tồn, lưu giữ lại nét đẹp văn hóa cổ truyền của đồng bào Êđê, Raglai cho muôn đời sau.