Thung lũng Hướng Việt ngập sâu trong bùn đất. Ảnh: Thanh Tùng

Đèo Sa Mù nằm giữa 2 triền núi Kọt Sà Mưi ở phía Đông và Kò Ka Lóc ở phía Tây. Bên kia dãy Kò Ka Lóc là đất đai, lãnh thổ Lào. Từ đây trông xuống, sẽ gặp thung lũng Hướng Việt huyền ảo trong mưa nắng, mây mù. Sau thảm họa lở núi vào những tháng cuối cùng của năm 2020, người Vân Kiều ở Hướng Việt đang nhớ Tết.

Sức sống rừng

Những ngày cận Tết Tân Sửu, tôi trở lại tuyến đường Hồ Chí Minh nhánh Tây qua Hướng Phùng, Hướng Việt của huyện Hướng Hóa, tỉnh Quảng Trị - nơi vừa xảy ra thảm họa lở núi kinh hoàng, san bằng ruộng vườn nhà cửa, cướp đi sinh mạng của gần 30 người. Ở lưng đèo Sa Mù, ngay tại nơi đất đá, cây rừng từ đỉnh Kọt Sà Mưi đổ ập xuống làm 3 người dân và 1 đại úy công an xã thiệt mạng chiều 17/10/2020; tôi gặp  người Vân Kiều cặm cụi tìm từng bông lúa rẫy còn sót lại về làm lễ cúng cơm mới theo tập tục. Hỏi lúa nhiều không? Ai cũng cười tươi bảo: “Đủ nấu eng nờ”! Sự hồn nhiên của những người phụ nữ và đám con nít giữa núi rừng xác xơ sau mưa bão khiến tôi liên tưởng đến sức sống, sinh tồn mãnh liệt giữa ngút ngàn Trường Sơn.

Tìm đến nhà Chủ tịch xã Hướng Việt Hồ Văn Sinh, tôi gặp anh chống nạng nhìn mông lung vào nơi trước đây từng là đất đai canh tác, ruộng lúa nước, hỏi bâng quơ “khi mô mới lại có ruộng cho dân mần”.

Từng lặn lội qua bao nhiêu mùa trăng, mùa rẫy cùng đồng bào sống trên dãy Trường Sơn, tôi cũng không thể hình dung ra điều gì khiến Chủ tịch xã Hồ Văn Sinh bị thương nặng, vùi lấp trong đất đá và thân cây to trốc gốc lăn từ núi cao xuống mà vẫn tồn tại giữa cơn mưa rừng như trút nước suốt một đêm cho đến khi được dân làng tìm thấy.

Cây rừng từ núi cao tràn xuống thôn Xà Đưng, xã Hướng Việt. Ảnh: Thanh Tùng

Nghiệt ngã hơn, khu vực lở núi cách trung tâm Hướng Việt chưa đầy 2 cây số nhưng phải 3 ngày sau, thi thể Đại úy Công an xã Trương Văn Thắng mới được đưa về trụ sở UBND xã làm lễ truy điệu. Đất, đá cô lập mọi tuyến đường nên hàng chục người phải thay nhau khiêng Đại úy Thắng vòng qua sườn Tây dãy núi Kò Ka Lóc (thuộc địa phận Lào), rồi lại phải vượt dòng suối Sê sa mu cuồn cuộn lũ về yên nghỉ ở nơi anh từng công tác, gắn bó. 

Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch HĐND xã Hướng Việt Hồ Văn Vọng nói rằng trận lở núi chiều 17/10 là trận lở núi đầu tiên anh chứng kiến. Già làng Vân Kiều ở các thôn Tà Rùng, Xà Đưng, Trăng, Kà Tiêng của Hướng Việt cũng nói như thế! Mưa dằng dai không dứt làm cho người Vân Kiều đứng ngồi không yên. Trong lúc 17 người dân Hướng Việt rủ nhau lên núi thu hoạch vớt vát những bông lúa rẫy chưa bị rơi rụng thì thảm họa ập xuống. Từ khi chấm dứt du canh, du cư, mỗi hộ Vân Kiều chỉ giữ lại đám nhỏ lúa rẫy để làm lễ cúng cơm mới với Tổ tiên và tập trung cho cây lúa nước. Khi diện tích lúa nước ở Hướng Việt được mở mang thì xảy ra lở núi. Chưa thể thống kê được có bao nhiêu đất, đá từ đỉnh Kọt Sà Mưi (núi lớn) và Kò Kon (núi nhỏ) ở phía đông con đèo Sa Mù tràn xuống, nhưng theo lời của Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch HĐND xã Hồ Văn Vọng thì không biết đến khi nào mới có thể giải phóng được lớp đất, đá phủ dày từ 1m đến vài mét để người dân có thể trồng lại cây lúa nước, canh tác hoa màu. Máy xúc do tỉnh và huyện điều về, ròng rã cả tuần mới giải phóng được trụ sở UBND xã và trường học để cán bộ đến điều hành công việc, học sinh không bị gián đoạn học hành.

Những người phụ nữ Vân Kiều này cho biết, họ không còn nhà để đón Tết. Ảnh: Thanh Tùng

Ông Hồ Văn Vọng chỉ tay ra nơi từng là cánh đồng lúa nước, giờ bạc trắng màu đất đá khô cong, nói với tôi rằng ngoài lúa nước, cây sắn, cây khoai, dân Hướng Việt còn có thu nhập khác từ cây bời lời. Vài năm trước, mỗi kg vỏ cây bời lời bán được từ 21 đến 25.000 đồng, bây giờ  chỉ còn 1 đến 2.000 đồng/kg mà chẳng có ai mua! Giao thông, thủy lợi ở Hướng Việt cũng không còn gì cả, ngoại trừ con đường bê tông nối từ vị trí km 188 đường Hồ Chí Minh (nhánh Tây) băng ngang qua xã. 

Hỏi về chăn nuôi, ông Hồ Văn Vọng lắc đầu xua tay bảo, “con gà còn không nuôi nổi, trâu bò lấy chi mà ăn”! Bí thư xã Hồ Văn Vọng cũng lơ lửng khoản nợ ngân hàng vì vay vốn mua bò, dê nhưng đến nay thì rơi vào bế tắc vì cả xã không còn ngọn cỏ! “Ruộng đồng, đất đai không biết bao giờ mới khôi phục được, chuyển đổi cơ cấu cây trồng theo cách chi đây”, ông Vọng khẽ thở dài. Trước bão lũ, Hướng Việt có 207 hộ nghèo, cận nghèo nhưng đến thời điểm giáp Tết Tân Sửu, con số này tăng lên 284 hộ.

Trẻ em Vân Kiều ở Hướng Việt. Ảnh: Thanh Tùng

Nhớ Tết!

Cuối tháng Chạp, đầu tháng Giêng, khi mọi người, mọi nhà lo gạo nếp làm bánh beng, bánh a dơ, acoắt cùng sính vật cúng thần lúa và chộn rộn tất niên; Chủ tịch xã Hồ Văn Sinh và Phó Bí thư Thường trực Đảng ủy xã Lê Văn Dùy đã có thể chống nạng đến cơ quan làm việc. Hơn 2 tháng qua, công việc dồn lên vai Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch HĐND xã Hồ Văn Vọng và Phó Chủ tịch UBND xã Hồ Thị Sau. Hỏi Chủ tịch Hồ Văn Sinh “dân miềng ăn Tết ra răng”, tôi nghe anh trả lời “cũng phải ráng cho đầy đủ eng nờ”. Giọng Chủ tịch xã đượm buồn.

Ở thôn Xà Đưng, tôi gặp người phụ nữ tên Hồ Thị Bòng. Hỏi “nhà mô”, bà Bòng chỉ tay ra bãi đá trắng phau lăn từ trên núi xuống bảo “đó tề”. Hỏi người phụ nữ khác tên là Hồ Thị Mùn “nhà mô” cũng nghe câu trả lời rất gọn “hết trơn rồi"! Bí Thư Đảng ủy, Chủ tịch HĐND xã Hướng việt Hồ Văn Vọng tạm thống kê thôn Xà Đưng có 7 nhà dân bị xóa sổ không còn dấu vết bởi trận lở núi hồi tháng 10, nhà sập thì rất nhiều. Do nằm ngay dưới nơi núi lở nên Xà Đưng là thôn chịu hậu quả nặng nề nhất. Thiệt hại nặng nề về tài sản và sinh kế nhưng có một điều rất lạ là những người dân ở Hướng Việt mà tôi gặp gỡ đều cười rất tươi.

Hoa dã quỳ nở rộ trên đường vào Hướng Việt. Ảnh: Thanh Tùng

Cũng như các địa phương khó khăn khác sau thiên tai, bão lũ, ngày nào cũng có đoàn cứu trợ, từ thiện từ các nơi tìm về Hướng Việt. Những hộ có nhà bị trôi, bị sập hoặc sắp sập ở Hướng Việt đều có địa chỉ hảo tâm giúp dựng lại nhà. Sau bão lũ, người dân Hướng Việt không lo thiếu  lương thực, nhu yếu phẩm cần thiết cho sinh hoạt hàng ngày nhưng tất cả không thể khỏa lấp được nỗi trống trải trong tâm thức người Vân Kiều ở Hướng Việt về một cái Tết thì thụp tiếng chày giã gạo nếp làm các loại bánh truyền thống, làm xôi ống, mổ gà, mổ dê dâng cúng Tổ tiên!

Nhớ Tết, người Vân Kiều tìm nhặt từng bông lúa rẫy lấm bùn về xay, giã. Cố gắng lắm thì mỗi nhà cũng chỉ nhặt đủ nếp rẫy, gói mươi cái bánh beng (còn gọi là bánh đòn) nhỏ bằng ngón tay cái đặt lên bàn thờ! Tổng diện tích Hướng Việt vào khoảng 60km2, trải dài theo 2 dãy núi Kọt Sà Mưi và Kon Ka Lóc tiếp giáp với Lào, nhưng toàn bộ diện tích này đều ngập sâu trong đất, đá từ núi cao đổ xuống. Từ đèo Sa Mù trông xuống, cả thung lũng Hướng Việt từng đẹp như tranh, giờ chỉ còn một màu bùn đất.

Những ngày giáp Tết Tân Sửu, hơn 50 cây số đường Hồ Chí Minh nhánh Tây từ thị trấn Khe Sanh qua Hướng Phùng, Hướng Việt,  hoa dã quỳ nở rộ vàng tươi xua đi giá lạnh, sương mù. Đâu đó ở nơi thảm họa thiên tai vừa trút xuống, dìu dặt tiếng sáo Ka Lui, sáo Sui, đàn Tín Tùng và điệu hát giao duyên Cha chấp, Xa Nớt của trai làng gái bản. Cũng từ đâu đó trong sâu thẳm tâm hồn người Vân Kiều, Pa Kô, Bru, người Cơ Tu quần cư suốt dải Trường Sơn từ Quảng Trị đến Quảng Nam vừa gánh chịu thảm họa nặng nề của các trận lở đất, lở núi kinh hoàng cuối năm 2020, là nỗi niềm nhớ Tết khôn nguôi…!

Dương Thanh Tùng