(Thanh tra)- Người xưa thường mô phỏng “thần, hình” các loại động vật mà sáng lập ra các hệ thống quyền pháp riêng biệt cho môn phái mình. Trong đó, rắn (xà) với đặc tính mềm mại nhưng nhanh nhẹn, sẵn sàng hạ đối thủ với tốc độ nhanh chóng, là nguồn cảm hứng cho các bậc danh võ sáng tác bài quyền, đòn thế hiểm hóc.
Môn võ cổ xưa của người Ấn Độ là Kalarippayat, có đòn thế mô phỏng theo động tác của 8 con vật thần: Voi, rắn, cá, ngựa, mèo, gà trống, heo rừng và sư tử. Về khí công dưỡng sinh có pháp môn Hatha Yoga (Yoga thể dục) nhắm đến thể chất với mục tiêu tạo một sức khoẻ toàn diện; trong đó có tư thế rắn hổ mang kết hợp với phép luyện thở...
Ở Myanmar có trường phái Bando (nhu quyền) với các đặc điểm tấn pháp, thân pháp, kỹ thuật phòng thủ và tránh né, các thế tấn công thường tượng hình theo các loài thú: Trư công (lợn), ngưu công (trâu), độc xà công (rắn độc), lục xà công (rắn lục), lộc công (hươu), hầu công (khỉ), ưng công (chim ưng), báo công (báo), hổ công (hổ), mãng xà công (rắn). Ngoài ra, Myanmar còn có môn phái lớn mang tên Neganadai thaing (Xà hình).
Môn võ Karate của Nhật Bản mang đậm kỹ thuật “long, hổ, xà, hạc, báo” của Trung Quốc, và được gọi là “năm kiểu mẫu” hay “năm hình thức thủ pháp”. Gần như tất cả các bài quyền truyền thống trong hệ thống quyền pháp Karate đều sử dụng 5 con vật nói trên trong các hình thức này hay các hình thức khác, đặc trưng là hệ phái Karate Shindo-ryu có 2 bài quyền cổ là Godobutsu Mijikai và Godobutsu Nagai đều có nguồn gốc từ “long, hổ, xà, hạc, báo” trong võ thuật Trung Quốc. Trong đó, xà quyền được diễn tả là những đòn tay mổ chọc vào đối phương bằng các ngón tay, giống như động tác mổ của loài rắn, gọi là Ippon Nukite. Người sử dụng xà quyền còn có sự di chuyển rất linh động để đợi cho thật đúng thời cơ đối thủ sơ hở mà tấn công.
Thiếu Lâm Tự (Tung Sơn, Hà Nam) là cái nôi của võ thuật Trung Quốc. Trong võ thuật Thiếu Lâm có bài “ngũ hình quyền” nổi tiếng gồm long, xà, hổ, báo, hạc. Trong đó, long quyền luyện thần, hổ quyền luyện cốt, báo quyền luyện lực, xà quyền luyện khí, hạc quyền luyện tinh.
Theo truyền thuyết, Tổ sư phái Võ Đang là Trương Tam Phong quan sát hạc và rắn đánh nhau, hạc từ trên cây xà xuống đánh con rắn dài nằm khoanh tròn. Rắn dài đang tĩnh chợt động, tránh né có hướng, do đó Trương hiểu rõ tính "lấy tĩnh chế động, lấy nhu khắc cương" là một đạo lý. Trải qua mấy trăm năm, từ những bài quyền sơ đẳng và dần nâng cao hình thành nhiều phân chi như hình ý quyền, bát quái chưởng …thể hiện đặc tính của xà quyền.
Quyền pháp Nga Mi rất phong phú do có sự tích hợp các loại quyền thuật của Thiếu Lâm và Võ Đang phái nên có đầy đủ các loại tượng hình quyền như: Long, xà, hổ, báo, hạc, phụng, quy, đường lang, hầu ... và bát quái chưởng, hình ý quyền. Bộ pháp di chuyển chủ yếu có: Xà hình bộ (hình rắn) di chuyển như rắn bò hình chữ chi tiến về phía trước. Thân pháp yêu cầu gợn sóng như rắn bò dùng thôn, thổ, phù, trầm, đằng, thiểm, toản… (nghĩa là có nuốt, nhả, nổi, chìm, lăng, né, chọc…) thể hiện đặc điểm “quyền rắn luyện nhu” có đầy đủ yếu tố nhanh chậm, cương nhu.
“Ngũ hình quyền” từ Thiếu Lâm Tung Sơn Hà Nam, sau này truyền vào chùa Nam Thiếu Lâm ở Phúc Kiến, do vậy các phái võ miền Nam Trung Hoa có nguồn gốc từ Nam Thiếu Lâm Phúc Kiến đều có “ngũ hình quyền”, ví dụ như: Vịnh Xuân quyền và Hồng Gia quyền. Bài “ngũ hình quyền” của Hồng Gia quyền sau này được phát triển lên thành thập hình quyền (long, xà, hổ, báo, hạc, tượng, mã, sư, hầu, bưu). Hiện nay, nhiều lưu phái Hồng Gia quyền lấy hẳn bài “thập hình quyền” làm đặc trưng quyền pháp vì trong đó đã có bài “ngũ hình”.
Tóm lại, xà quyền (hay xà hình quyền) vì bắt chước hình, thần, ý, kình của rắn mà có tên. Xà quyền thuộc hành thủy, chủ thận, luyện khí. Rắn không chân nên bài “xà quyền” không có đòn cước. Luyện xà quyền là chủ luyện sự nhu nhuyễn, linh hoạt của những ngón tay (tay xà) uốn éo với nguyên tắc dùng eo xoay để phát lực… Vì không có tay chân nên để tự vệ, xà quyền có lối biến pháp vô cùng ảo diệu, lúc xuống rất thấp và có những thế đánh vọt bổng lên cao, từ trên mổ xuống như loài hổ mang khiến đối phương vô cùng khiếp sợ. Trong khi hồi mã, đôi khi xà quyền cón có lối đánh “hồi mã thương” (quăng người mổ trả) cũng rất độc đáo. Có giá trị thực dụng tương đối cao, trong chiến đấu thực sự thì yêu cầu: "Thân phải lắc lư, bộ hình phải di chuyển không ngừng, hai tay chợt né vươn mà đánh, bước vòng vèo bước (bộ) hợp thân, ...; dùng chỉ pháp (ngón tay) thọc vào yết hầu (cổ họng) nhanh và chính xác, 2 rồng vờn ngọc chưởng phục nhắm vào 2 bên sườn và hông của đối thủ, tay hạc chợt mổ vào chợt đánh đỉnh; chân khi nhóm điểm lúc hạ thấp lờn vờn xung quanh tìm chỗ sơ hở mà tiến vào, vuốt hổ tiến, tiến nhanh ứng chậm, khéo mền vờn. Phát kình hét lên tiêng trợ thế, lấy khí thúc kình, lấy mắt chuyển thần", uy phong ngời ngời, thần thái sung mãn.
Ở Việt Nam, nhiều môn phái võ cổ truyền thường sử dụng hình tượng của các loài thú để xây dựng quyền pháp. Trong những bài quyền tinh hoa của vùng đất võ Tây Sơn, Bình Định có bài “ngũ hình quyền” (long, hổ, báo, xà, hạc). Hệ thống quyền thuật của môn phái Bình thái đạo nổi danh với quyền An Thái do võ sư Diệp Trường Phát (Tàu Sáu) sáng lập dựa trên 4 bộ chính: Hổ quyền, long quyền, hầu quyền và xà quyền. Trong đó, hổ quyền và long quyền thuộc ngạnh công, được coi là nền tảng. Hầu quyền và xà quyền thuộc nhu công và miên công, là phần xuất sắc cao diệu chỉ được truyền thụ khi đã luyện qua hổ quyền và long quyền.
Võ cổ truyền lấy đôi chân lập vị theo hình tượng tiêu biểu và di chuyển theo các hướng của bát quái đồ. Vị trí của bộ tấn trong đồ hình bát quái (lấy trung bình tấn làm trung tâm) như sau: Càn tam liên Tây Bắc Hùng long, Khảm trung mãn chính Bắc Thanh xà, Cấn phúc uyển Đông Bắc Hội phụng, Chấn ngưỡng vu chính Đông Kim kê, Tốn hạ đoạn Đông Nam lạc nhạn, Khôn lục đoạn Tây Nam Hồng hổ, Đoài thượng khuyết chính Tây Hắc hầu, Lưỡng nghi tâm Trung bình lập thế. Cung Càn long tấn, cung Khảm xà tấn, cung Cấn phụng tấn, cung Chấn kim kê tấn, cung Tốn nhạn tấn, cung Ly hạc tấn, cung Khôn hổ tấn, cung Đoài hầu tấn, trung bình tấn lập thế ở giữa.
Trong võ cổ truyền Việt Nam, các bậc võ sư tiền nhân khi nghiên cứu từ các loài vật trong tự nhiên đã sáng tạo những thế tấn, bài quyền, đòn thế mô phỏng động tác loài rắn như: Kim xà xuất động, hoành xà nghịch địa, xà miêu hạc quyền, miêu xà quyền, bạch xà quyền, thập bát xà quyền, thập nhị xà quyền, long hổ xà hình quyền, xà quyền long hổ trảo, thần xà độn giáp, độc xà thám nguyệt, xà vương phún khí…
Môn phái Vovinam - Việt võ đạo do cố võ sư Nguyễn Lộc sáng lập tại Hà Nội vào năm 1938, trên cơ sở lấy võ và vật dân tộc làm nòng cốt, đồng thời nghiên cứu tinh hoa các võ phái khác trên thế giới để dung nạp, thái dụng và hóa giải, nhất là cải tiến nền tảng kỹ thuật của mình theo nguyên lý Cương - Nhu phối triển. Trong hệ thống kỹ thuật Vovinam cũng có bài “xà quyền”. Xà quyền có bộ pháp thấp, thân pháp uyển chuyển nhẹ nhàng, thủ pháp mềm dẻo, cước pháp nhanh gọn.
Có thể thấy rằng, không phải ngẫu nhiên, các bậc danh võ đặt tên loài rắn cho bài quyền, đòn thế, môn phái.
Thanh Hải - Ngọc Phó
