Dù đã bước sang tuổi 90 nhưng hàng ngày trong căn nhà nhỏ nghệ nhân Hà Thị Cầu vẫn hát và xem đó như một nhu cầu tự thân.

Chúng tôi tìm đến nhà nghệ nhân vào những ngày cuối năm 2011 để nghe bà kể về cuộc đời theo nghiệp hát rong của mình. Bà tên thật là Hà Thị Năm, sinh năm 1921 tại làng Sở, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định trong một gia đình đã 3 đời làm nghề hát rong, cha mất sớm nên ngay từ khi lên 10 tuổi, cô bé Hà Thị Năm đã phải theo mẹ đi khắp các chợ quê để hành nghề hát xẩm kiếm sống. Nhờ đó mà chỉ một thời gian ngắn, cô bé Hà Thị Năm đã thuộc nhiều câu hát rong nơi kẻ chợ. Năm lên 16 tuổi, cha mất, bà cùng mẹ về sinh sống tại thôn Quảng Phúc, xã Yên Phong, huyện Yên Mô, Ninh Bình và tiếp tục hành nghề hát xẩm. Tại đây, bà đã gặp và chấp nhận làm vợ thứ 18 của ông Nguyễn Văn Mậu, một người có tài đàn hát. Sau khi trở thành vợ của một “trùm xẩm” bà đã theo chồng rong ruổi đi hát khắp các chợ, nhà ga, bến tàu từ Hải Phòng vào tận đất Thanh Hóa, Nghệ An...

Bà nói, xẩm có rất nhiều làn điệu, nếu ai đã hát được điệu Lưu thủy thì sẽ hát được rất nhiều bài như: Huê tình, Hà liễu, Ba bậc, Cò lả... Vừa nói tay bà vừa cầm cây líu (Nhị) lên và cất giọng hát: Mẹ kể từ khi mới sinh/Con đâu đã biết gì đau thương/Giặc Pháp giày xéo quê hương/Bà con chết đói ngập đường, đầy chợ... Từ khi có Đảng dẫn đường/Tự do độc lập qua cầu nguy nan/ Mẹ con ta khỏi bần hàn...

Hơn 60 năm rong ruổi đi hát khắp mọi nơi nhưng chính bà cũng không biết xẩm có từ bao giờ. Bà chỉ biết rằng, ngay từ khi còn bé, bà đã theo mẹ đi hát và thuộc rất nhiều những làn điệu xẩm khác nhau. Trong đó, có những bài hát gắn với tên tuổi của bà như: Theo Đảng trọn đời, Mẹ sinh con ra… Cũng nhờ giọng hát độc đáo đó đã đưa bà đến với những sân khấu lớn của nghệ thuật xẩm Việt Nam, đã có lần bà được mời đi biểu diễn tại Trung Quốc. Bà đã đạt được nhiều danh hiệu cao quý như: Danh hiệu nghệ sỹ ưu tú năm 1992; năm 1998, bà được nhận Bằng khen của Đài tiếng nói Việt Nam và giải đặc biệt "Nghệ nhân hát chèo tỉnh Ninh Bình” trong liên hoan trích đoạn tuồng chèo hay toàn quốc; năm 2004, bà được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam trao tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian; năm 2008, bà tiếp tục nhận giải thưởng Đào Tấn - giải thưởng cho những đóng góp trong việc gìn giữ vốn quý của nghệ thuật dân tộc.

Giải thưởng Đào Tấn - Giải thưởng cho những đóng góp trong việc gìn giữ vốn quý của nghệ thuật dân tộc

Dù tuổi cao, nhưng bà vẫn tham gia dạy hát cho các nghệ nhân nhí. Theo bà, hát xẩm đòi hỏi mọi người phải có niềm đam mê, có giọng hát khỏe thì mới theo nghề được.

Hoàn cảnh gia đình bà còn nhiều khó khăn nhưng, trong ngôi nhà nhỏ ấy luôn tràn ngập tiếng cười đùa của trẻ nhỏ. Chị Mận, con gái bà chia sẻ: “Mấy năm nay sức khỏe của mẹ đã yếu, vợ chồng tôi khuyên mẹ đừng đi hát nữa nhưng, hễ trong làng có đám nào mời thì mẹ đòi đi bằng được”.

Được biết, UBND huyện Yên Mô, Ninh Bình đang hoàn thiện Đề án bảo tồn nghệ thuật hát xẩm của nghệ nhân Hà Thị Cầu tại xã Yên Phong. Những làn điệu xẩm cùng giọng hát của bà là những di sản quý giá còn lại của nghệ thuật xẩm cho muôn đời sau.

Nguyễn Trường