TS. Trần Văn Duy - Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp luật, Bộ Tư pháp. Ảnh: B.S

Phóng viên: Thưa Tiến sĩ, Luật Tiếp công dân năm 2013 đã có hơn 10 năm thi hành. Vậy theo ông, vì sao việc sửa đổi, bổ sung Luật vào thời điểm này lại trở nên cấp thiết?

TS. Trần Văn Duy: Luật Tiếp công dân năm 2013 đã tạo ra một hành lang pháp lý quan trọng, góp phần bảo vệ quyền con người, quyền công dân và tăng cường kỷ luật, kỷ cương công vụ. Tuy nhiên, sau một thập kỷ, thực tiễn đã đặt ra những yêu cầu mới mà Luật chưa đáp ứng kịp.

Trước hết, đó là yêu cầu về chuyển đổi số. Các quy định hiện hành chưa tạo điều kiện để triển khai hiệu quả các hình thức tiếp công dân trực tuyến, gây khó khăn trong việc lưu trữ, theo dõi đơn thư bằng phương thức điện tử. Thực tế tại nhiều ngành, đặc biệt là Thi hành án dân sự (THADS) – nơi thường xuyên phát sinh khiếu nại, tố cáo – cho thấy nhu cầu ứng dụng công nghệ thông tin là rất cấp thiết.

Bên cạnh đó, trách nhiệm của người đứng đầu đôi khi còn hình thức, thiếu cơ chế kiểm soát hiệu quả. Công tác phối hợp giữa các cơ quan trong xử lý đơn thư chưa đồng bộ, dẫn đến tình trạng đùn đẩy, chậm trễ.

Riêng với ngành THADS, công tác tiếp công dân có tính đặc thù cao, đòi hỏi cán bộ không chỉ vững pháp luật mà còn phải có kỹ năng đối thoại, hòa giải. Luật hiện hành lại chưa quy định rõ về tiêu chuẩn, chế độ cho đội ngũ này. Vì vậy, trong bối cảnh đẩy mạnh cải cách hành chính và tư pháp, việc sửa đổi Luật Tiếp công dân là hết sức cần thiết để khắc phục các bất cập, tạo ra một cơ chế tiếp công dân thực chất và hiệu quả hơn.

Phóng viên: Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung lần này có nhiều điểm mới đáng chú ý. Tiến sĩ có thể phân tích những nội dung cốt lõi, có tác động lớn đến thực tiễn, đặc biệt là với lĩnh vực đặc thù như thi hành án dân sự không ạ?

TS. Trần Văn Duy: Dự thảo Luật lần này thể hiện rõ tinh thần đổi mới theo hướng chuyên nghiệp, minh bạch và trách nhiệm hơn. Có thể kể đến một số điểm mới quan trọng sau:

Thứ nhất, quy định rõ hơn về trách nhiệm của người đứng đầu. Tuy nhiên, cần cân nhắc tính đặc thù của ngành THADS. Hiện nay, cơ quan THADS chỉ có một cấp, địa bàn rộng, việc quy định Thủ trưởng phải trực tiếp tiếp dân 1 lần/tháng mà không có ủy quyền sẽ gây khó khăn, ảnh hưởng đến quyền được tiếp xúc, khiếu nại của công dân.

Thứ hai, hoàn thiện cơ chế phối hợp. Dự thảo đã làm rõ trách nhiệm phối hợp giữa Ban Tiếp công dân và các đơn vị chuyên môn, giúp khắc phục tình trạng "đơn thư lòng vòng", đặc biệt trong các lĩnh vực liên ngành như THADS, đất đai.

Thứ ba, bổ sung quy định về ứng dụng công nghệ thông tin. Việc xây dựng cơ sở dữ liệu điện tử, nhật ký tiếp công dân điện tử và cho phép tiếp công dân trực tuyến là bước tiến phù hợp với xu thế chuyển đổi số, giúp công tác này minh bạch, thuận tiện hơn, đồng thời phòng ngừa tiêu cực.

Thứ tư, tăng cường chế tài và kỷ luật. Dự thảo bổ sung quy định xử lý vi phạm đối với người có trách nhiệm nhưng không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nhiệm vụ, cũng như hành vi gây phiền hà cho công dân. Điều này chuyển trách nhiệm từ "hành chính" sang "pháp lý cụ thể", có tính răn đe cao.

Thứ năm, hoàn thiện cơ chế giám sát. Dự thảo nhấn mạnh vai trò giám sát của Quốc hội, HĐND, Mặt trận Tổ quốc và báo chí, đảm bảo tính khách quan, minh bạch.

Cuối cùng, dự thảo đã bước đầu đề cập đến việc chuẩn hóa tiêu chuẩn và nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ tiếp công dân. Đây là định hướng rất phù hợp với thực tiễn ngành THADS, nơi cán bộ phải xử lý các tình huống pháp lý phức tạp và căng thẳng.

Phóng viên: Cảm ơn những phân tích chi tiết của Tiến sĩ. Mặc dù có nhiều điểm tiến bộ, nhưng dưới góc độ chuyên gia, liệu Dự thảo có còn những vấn đề nào cần tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện để phù hợp hơn với đặc thù của công tác thi hành án dân sự?

TS. Trần Văn Duy: Đúng vậy, để Dự thảo thực sự đi vào cuộc sống và giải quyết được các vướng mắc của ngành THADS, tôi cho rằng cần tập trung vào một số vấn đề sau:

Một là, cần cụ thể hóa hơn trách nhiệm tiếp công dân của các cơ quan thuộc bộ, ngành . Khoản 1 Điều 4 Dự thảo đã liệt kê các cơ quan nhà nước có trách nhiệm tổ chức tiếp công dân, trong đó có “bộ, cơ quan ngang bộ; tổng cục và tổ chức tương đương; cục”. Tuy nhiên, Dự thảo chưa quy định rõ cơ chế thực hiện trong các cơ quan thuộc hệ thống thi hành án dân sự, nơi vừa thực hiện chức năng hành chính Nhà nước, vừa thực hiện quyền tư pháp theo ủy quyền. Thực tiễn cho thấy, Cục và cơ quan THADS địa phương là đơn vị thường xuyên tiếp nhận khiếu nại, tố cáo, phản ánh của công dân nhưng chưa được xác định rõ trong Luật về mô hình, cơ cấu và trách nhiệm tiếp công dân. Do đó, cần bổ sung quy định về bộ phận hoặc đầu mối chuyên trách tiếp công dân trong các cơ quan thuộc hệ thống thi hành án dân sự, bảo đảm hoạt động này được tổ chức thống nhất, chuyên nghiệp và có giám sát nội bộ.

Hai là, làm rõ hơn mối quan hệ giữa Ban Tiếp công dân và các cơ quan chuyên ngành khi phối hợp xử lý đơn thư, nhất là trong khâu phân loại, chuyển đơn, xác minh và theo dõi kết quả. Đối với lĩnh vực THADS - nơi các vụ việc thường có nội dung phức tạp, liên quan đến bản án, quyết định của Tòa án - cơ chế phối hợp hiện nay còn thiếu tính ràng buộc. Cần có hướng dẫn cụ thể về trách nhiệm phối hợp giữa Ban Tiếp công dân cấp tỉnh và cơ quan THADS cùng cấp, nhất là trong khâu phân loại, chuyển đơn, xác minh tính chất vụ việc, và theo dõi kết quả giải quyết. Việc này sẽ hạn chế tình trạng “vòng luẩn quẩn” trong xử lý đơn, khi người dân chuyển nhiều lần nhưng chưa được hướng dẫn hoặc giải quyết dứt điểm. 

Ba là, cần quy định rõ hơn về hình thức tiếp công dân trực tuyến và giá trị pháp lý của các tài liệu điện tử trong công tác tiếp công dân. Cần quy định cụ thể về quy trình tiếp công dân trực tuyến, bao gồm việc xác thực danh tính điện tử, ký số, lưu trữ hồ sơ điện tử, và giá trị pháp lý của bản ghi hình, bản ghi âm trong tiếp công dân. Đồng thời, nên xây dựng Cơ sở dữ liệu kết nối giữa hệ thống tiếp công dân và cơ sở dữ liệu thi hành án dân sự, tạo thuận lợi cho việc tra cứu, theo dõi, và thống nhất thông tin.

Bốn là, bổ sung quy định về trách nhiệm xử lý, ngăn chặn việc lợi dụng quyền tiếp công dân, khiếu nại, tố cáo để cản trở thi hành án. Thực tế cho thấy nhiều trường hợp đương sự cố tình lợi dụng quyền này để trì hoãn, gây mất trật tự. Cần bổ sung vào Dự thảo quy định về các biện pháp xử lý hành vi lợi dụng quyền tiếp công dân, khiếu nại, tố cáo để cản trở hoạt động của cơ quan thi hành án, đồng thời phải bảo đảm nguyên tắc tôn trọng quyền chính đáng của công dân, không hình sự hóa hành vi hành chính. Điều này sẽ góp phần duy trì kỷ cương, trật tự và hiệu quả trong quá trình thi hành án.

Năm là, cần làm rõ hơn về tiêu chuẩn, chế độ và chính sách cho người làm công tác tiếp công dân. Điều 34 Dự thảo giữ nguyên quy định của Luật hiện hành, trong khi thực tiễn cho thấy đội ngũ này là “điểm nghẽn” về năng lực và chế độ. Cán bộ tiếp công dân trong ngành THADS phải xử lý các vụ việc phức tạp, liên quan đến khiếu kiện kéo dài, tâm lý căng thẳng của đương sự, nhưng chưa được đào tạo bài bản về tâm lý học, kỹ năng hòa giải, thuyết phục... Do đó, cần bổ sung quy định về tiêu chuẩn năng lực, đào tạo định kỳ và chế độ phụ cấp đặc thù cho người làm công tác tiếp công dân trong các cơ quan tư pháp, hành chính - đặc biệt là hệ thống THADS - tương tự như cán bộ thanh tra hoặc kiểm sát viên.

Phóng viên: Xin trân trọng cảm ơn những chia sẻ sâu sắc và tâm huyết của Tiến sĩ!