Thay đổi triết lý và phương pháp giáo dục

Trong dòng chảy phát triển của mỗi quốc gia, hiếm có lĩnh vực nào lại mang tính quyết định đến vận mệnh tương lai như giáo dục và đào tạo. Đó là nơi hun đúc nên tâm hồn, trí tuệ và bản lĩnh của cả một dân tộc. Chính vì vậy, khi người lãnh đạo cao nhất của Đảng, Tổng Bí thư Tô Lâm, dành phần lớn thời gian trong một bài phát biểu quan trọng để nói về những thách thức, những tồn tại của ngành, đó không đơn thuần là những lời nhận xét mà là một sự nhìn nhận thẳng thắn, một nỗi trăn trở lớn lao về con đường đi lên của đất nước. 

Những trăn trở ấy, từ một nền giáo dục chưa thực sự giải phóng sức sáng tạo, sự bất cập về nguồn lực, cho đến sự lệch pha với nhu cầu phát triển, đã phản ánh một yêu cầu cấp bách phải thay đổi. Và câu trả lời đã đến. Nghị quyết số 71-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo ra đời, mang theo sứ mệnh lịch sử: Hệ thống hóa những lo âu thành giải pháp, biến những thách thức thành cơ hội, và đặt một nền móng vững chắc cho khát vọng Việt Nam hùng cường.

Một trong những nỗi lo lắng day dứt nhất được Tổng Bí thư Tô Lâm chỉ ra chính là thực trạng một nền giáo dục tuy đã có nhiều nỗ lực đổi mới nhưng về cơ bản vẫn chưa thoát khỏi lối mòn của việc “phương pháp dạy học ở nhiều nơi chưa khuyến khích sáng tạo và năng lực tự học”. 

Lối dạy học nặng về truyền thụ, lấy điểm số và các kỳ thi làm trung tâm đã vô hình trung tạo ra một áp lực khổng lồ, đồng thời làm thui chột đi khả năng tư duy độc lập, tinh thần phản biện và sự tò mò khám phá – những phẩm chất cốt lõi của con người trong kỷ nguyên số. Căn bệnh thành tích, dù đã được nói đến nhiều, vẫn còn phổ biến, khiến cả người dạy và người học chạy theo những con số vô hồn thay vì sự tiến bộ thực chất về năng lực và phẩm chất. Một nền giáo dục như vậy khó có thể đào tạo ra những con người có khả năng đổi mới, sáng tạo – yếu tố sống còn trong nền kinh tế tri thức và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Nghị quyết 71 đã đưa ra lời giải quyết liệt và trực diện cho vấn đề này bằng việc yêu cầu một cuộc cách mạng thực sự trong triết lý và phương pháp giáo dục. Nghị quyết nhấn mạnh yêu cầu "chuyển mạnh sang phương pháp giáo dục hiện đại, tích cực, tăng cường tự học, trải nghiệm sáng tạo", hướng học sinh phát huy tư duy độc lập và năng lực giải quyết vấn đề. Quan điểm chỉ đạo "học đi đôi với hành", "lý thuyết gắn liền với thực tiễn", "nhà trường gắn liền với xã hội" được tái khẳng định và đặt làm nền tảng cho mọi cấp học. 

Để biến triết lý này thành hiện thực, Nghị quyết yêu cầu tập trung nguồn lực đầu tư xây dựng kiên cố hoá, hiện đại hóa trường lớp, đặc biệt chú trọng các phòng học thực hành, trải nghiệm STEM/STEAM, không gian vui chơi và môi trường rèn luyện thể chất. Đây là bước đi quyết định để phá vỡ tư duy "học vẹt", đưa học sinh từ thế giới của sách vở đến với thực tiễn sinh động, khơi dậy đam mê khoa học và năng lực sáng tạo ngay từ trên ghế nhà trường. Hơn thế nữa, với mục tiêu phấn đấu đến năm 2030, cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc và miễn phí, Nghị quyết không chỉ giải quyết bài toán chi phí cho hàng triệu gia đình mà còn đảm bảo một nền tảng kiến thức cốt lõi, công bằng và chất lượng cho mọi trẻ em, dù ở bất kỳ vùng miền nào của Tổ quốc.

Theo ĐBQH Nguyễn Thị Việt Nga, Nghị quyết 71 đã mở ra cách tiếp cận hoàn toàn mới về vai trò của thầy và trò trong quá trình giáo dục. Người dạy không chỉ giảng bài, mà phải trở thành người dẫn dắt, truyền cảm hứng, huấn luyện kỹ năng, đồng hành cùng người học. Người học không còn thụ động tiếp thu, mà phải trở thành trung tâm của quá trình giáo dục. “Họ cần chủ động tìm kiếm tri thức, rèn luyện kỹ năng mềm, năng lực số, tư duy phản biện. Học sinh, sinh viên trong thời đại mới cần có khả năng học tập suốt đời, học qua trải nghiệm, học qua thực hành và học trong môi trường đa văn hóa”, bà Nga nhấn mạnh.

Nguồn lực đột phá cho hiện đại hóa và hội nhập quốc tế

Nỗi trăn trở lớn thứ hai của Tổng Bí thư là “cơ sở vật chất, chuyển đổi số và hội nhập quốc tế còn hạn chế, bất cập”. Thực tế cho thấy sự chênh lệch lớn về điều kiện dạy và học giữa các vùng miền đang làm gia tăng bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục. Một ngôi trường ở vùng sâu, vùng xa thiếu thốn trang thiết bị, thiếu kết nối Internet tốc độ cao thì không thể nói đến giáo dục 4.0. Sự chậm chân trong chuyển đổi số và hội nhập quốc tế không chỉ khiến Việt Nam tụt lại phía sau trong cuộc đua tri thức toàn cầu mà còn làm giảm sức cạnh tranh của nguồn nhân lực. Nghị quyết 71 đã đáp lại thách thức này bằng những cam kết chính sách mang tính đột phá và một tầm nhìn chiến lược, cởi mở hơn.

Điểm sáng mang tính lịch sử của Nghị quyết là việc ấn định một mục tiêu ngân sách rõ ràng, "chi ngân sách Nhà nước cho giáo dục và đào tạo đạt tối thiểu 20% tổng chi ngân sách Nhà nước". Đây là một sự đảm bảo về nguồn lực chưa từng có, thể hiện quyết tâm chính trị cao độ nhất. Nguồn lực này, kết hợp với việc xây dựng một "Chương trình mục tiêu quốc gia mới về hiện đại hoá, nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo giai đoạn 2026 - 2035", sẽ là đòn bẩy để giải quyết căn cơ bài toán cơ sở vật chất, hiện đại hóa toàn diện hệ thống. 

Nhận định về vấn đề này, PGS.TS Trần Thành Nam (Phó Hiệu trưởng trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội) xem việc ấn định một con số ngân sách cụ thể cho giáo dục là một giải pháp mang tính đột phá.

Ông cho rằng, quy định cứng này thể hiện một cam kết chính trị mạnh mẽ, có khả năng giải quyết dứt điểm bài toán thiếu kinh phí kinh niên của ngành. Với nguồn lực tài chính được đảm bảo, ngành Giáo dục sẽ có đủ điều kiện để đầu tư nâng cấp cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại và đảm bảo đủ trường lớp, giáo viên, đặc biệt tại các vùng khó khăn.

Về chuyển đổi số, Nghị quyết không dừng lại ở những giải pháp tình thế mà vạch ra một chiến lược dài hạn, xây dựng nền tảng giáo dục quốc gia ứng dụng trí tuệ nhân tạo có kiểm soát, phát triển sách giáo khoa thông minh, và phổ cập các mô hình quản trị giáo dục thông minh, trường học số, lớp học thông minh. Tầm nhìn hội nhập cũng được đặt ra vô cùng tham vọng, với mục tiêu đến năm 2030 có ít nhất 8 cơ sở giáo dục đại học thuộc nhóm 200 đại học hàng đầu châu Á, và đến năm 2045, Việt Nam có một hệ thống giáo dục quốc dân hiện đại, công bằng, chất lượng, đứng vào nhóm 20 quốc gia hàng đầu thế giới.

Theo TS Nguyễn Thị Huyền Thảo (Trường THPT chuyên Trần Đại Nghĩa, TPHCM), Nghị quyết 71 đã xác định công nghệ là con đường đưa giáo dục Việt Nam sang một kỷ nguyên mới. Bà nhận định, việc xem trí tuệ nhân tạo (AI) là một bước ngoặt, cùng với việc thúc đẩy mạnh mẽ STEM và chuyển đổi số, cho thấy một tầm nhìn chiến lược. Các mục tiêu công nghệ này không phải là lý thuyết suông mà được cụ thể hóa bằng lộ trình rõ ràng để đào tạo ra thế hệ công dân toàn cầu, vừa làm chủ công nghệ, vừa có tư duy phản biện và giữ gìn bản sắc dân tộc.

Nghị quyết 71 định hướng xây dựng phổ cập các mô hình quản trị giáo dục thông minh, trường học số, lớp học thông minh và hội nhập quốc tế. Ảnh: Internet

Gắn kết giáo dục với nhu cầu xã hội

Trăn trở sâu sắc nhất của Tổng Bí thư Tô Lâm có lẽ nằm ở nhận định: "Có giai đoạn giáo dục chưa phát huy đầy đủ vai trò động lực cho phát triển". Tình trạng "thừa thầy, thiếu thợ", sinh viên ra trường không tìm được việc làm hoặc phải làm trái ngành nghề đã phản ánh sự lệch pha nghiêm trọng giữa sản phẩm của giáo dục và nhu cầu của xã hội. Nền giáo dục chỉ có thể trở thành động lực khi nó gắn kết chặt chẽ với thị trường lao động, với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nghị quyết 71 đã xác định những mũi nhọn đột phá để giải quyết dứt điểm sự lệch pha này.

Đối với giáo dục nghề nghiệp, Nghị quyết khẳng định vai trò then chốt trong phát triển lực lượng lao động kỹ năng cao. Các giải pháp tập trung vào việc sắp xếp lại hệ thống theo hướng tinh gọn, hiệu quả, và đặc biệt là hoàn thiện cơ chế thúc đẩy liên kết nhà trường - doanh nghiệp, tăng cường đào tạo tại doanh nghiệp để đảm bảo chương trình đào tạo luôn bắt kịp yêu cầu của thị trường. Đối với giáo dục đại học, nơi được xem là "nòng cốt phát triển nhân lực trình độ cao, nhân tài", một cuộc tái cấu trúc toàn diện sẽ được triển khai. 

Nghị quyết chỉ rõ việc sáp nhập, giải thể các cơ sở giáo dục đại học không đạt chuẩn, xóa bỏ cấp quản lý trung gian, đồng thời đầu tư mạnh mẽ và có cơ chế đặc thù, vượt trội để phát triển 3 đến 5 đại học tinh hoa theo mô hình đại học nghiên cứu đẳng cấp quốc tế. Các trường đại học được định hướng trở thành đầu tàu, nòng cốt trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo của các vùng, gắn kết chặt chẽ đào tạo với nghiên cứu khoa học, khởi nghiệp và chuyển giao công nghệ.

PGS.TS Lê Hiếu Học, Trưởng khoa Khoa học và Công nghệ giáo dục, Đại học Bách khoa Hà Nội nhận định, Nghị quyết 71 tạo ra nền tảng vững chắc để các trường đại học phá bỏ khoảng cách với thực tiễn xã hội. Ông cho rằng, nguồn đầu tư ổn định sẽ là chìa khóa để thúc đẩy hợp tác giữa nhà trường và doanh nghiệp, cho phép sinh viên được "học trong thực tế" qua các dự án cụ thể. Điều này, kết hợp với việc cập nhật chương trình đào tạo theo các công nghệ mới như AI, STEAM, sẽ tạo ra nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp ứng ngay được nhu cầu của nền kinh tế.

Những trăn trở của người lãnh đạo cao nhất của Đảng đã được lắng nghe, thấu hiểu và chuyển hóa thành một nghị quyết mang tính chiến lược, toàn diện và quyết liệt. Nghị quyết 71-NQ/TW không còn là những khẩu hiệu chung chung, mà là một lộ trình chi tiết với những mục tiêu định lượng rõ ràng và giải pháp đột phá. 

Như Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Kim Sơn đã nói trong bài phát biểu của mình: "Nghị quyết này thể hiện sự quan tâm của Đảng và Nhà nước tới giáo dục và đào tạo, sự trăn trở, mong mỏi và tình cảm đặc biệt của đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm. Thể hiện rất rõ từ những mệnh đề, quan điểm, giải pháp, phân công hết sức rõ nét, mang tính hành động, mang tính thúc đẩy cao, một cuộc cách mạng mang tính đột phá, chứ không phải là cải cách, chỉnh sửa. Từ đó, các bộ, ngành Trung ương đến các địa phương cũng phải hành động ở mức độ cao”.

Tại Hội nghị toàn quốc quán triệt, triển khai thực hiện 4 Nghị quyết chiến lược của Bộ Chính trị, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã chỉ rõ, cùng với các quyết sách theo các Nghị quyết mà Bộ Chính trị đã ban hành, trên tinh thần “Hiền tài là nguyên khí quốc gia”, Nghị quyết 71 là Nghị quyết có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, mang tầm chiến lược để thực hiện đột phá chiến lược phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, nằm trong tổng thể sự đột phá của các lĩnh vực để đưa đất nước ta thực sự “cất cánh”, vững bước tiến vào kỷ nguyên vươn mình.

Con đường phía trước chắc chắn còn nhiều thách thức, đòi hỏi sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị và sự đồng lòng của toàn xã hội. Nhưng với quyết tâm chính trị đã được thể hiện, chúng ta có cơ sở vững chắc để tin rằng giáo dục Việt Nam đang đứng trước một vận hội lịch sử, sẵn sàng cho một cuộc chuyển mình mạnh mẽ, để thực sự trở thành nền tảng và động lực then chốt cho khát vọng xây dựng một quốc gia phồn vinh, hùng cường.