Thờ cúng tổ tiên trong dịp Tết là hình thức thờ cúng riêng ở từng dòng họ của dân tộc Thái.
Xên đăm (theo từng dòng họ), Xên hươn (từng gia đình). Xên đăm là tục lệ cúng ma họ (Phí đăm), do những gia đình trong cùng dòng họ tổ chức vào dịp Tết, đây là dịp để con cháu trong dòng họ nhớ về cội nguồn, thông qua hình thức mời ông bà tổ tiên về chung vui với cháu con dịp đầu năm mới. Đồng bào dân tộc Thái tin rằng, ông bà tổ tiên tuy mất đi nhưng vẫn sinh hoạt như ở dương gian. Linh hồn của tổ tiên, ông bà luôn phù hộ, chở che cho con cháu.
Lễ cúng Xên đăm bao gồm: Bánh Chưng, 1 con lợn, 1 con gà, 3 đĩa xôi, 5 gói hò mọc, 1 chai rượu, 1 chum rượu cần... Tất cả những lễ vật này sẽ được bàn tay khéo léo của người phụ nữ Thái sắp xếp trong mâm cúng, rồi được đưa đến đền thờ của dòng họ. Tiếp đến, trưởng họ tiến hành nghi lễ cúng Phí đăm.
Ông Lương Văn Yết, trú tại bản Bua, xã Châu Phong, huyện Quỳ Châu chia sẻ: “Dòng họ chúng tôi, từ bao đời nay vẫn thường tổ chức lễ cúng ma họ vào mùng một tết mỗi năm. Năm nay dòng họ chúng tôi con cháu về đông đủ, nên lễ vật trong mâm cúng cũng nhiều hơn. Bước sang năm mới chúng tôi mong muốn tổ tiên, ông bà sẽ phù hộ độ trì cho tất cả mọi người trong dòng họ”.
Xên hươn là lệ cúng ma nhà (Phí hươn), do những người chung sống trong một gia đình tổ chức. Phí hươn theo quan điểm của người Thái là ông bà, cha mẹ đã khuất. Ma nhà được thờ ở giữa gian nhà, cạnh chỗ nằm của chủ nhà gọi là “hòng”.
Bàn thờ ma nhà trong ngày Tết rất đơn giản, bao gồm: 1 đĩa trầu cau, 2 bát nước chè, 1 đầu lợn đã luộc chín, 1 con gà, bánh chưng, 2 cây mía, 1 chai rượu và 2 bộ quần áo (bao gồm: Áo thổ cẩm, quần, 1 chiếc váy, 1 chiếc khăn piêu).
Bà Vi Thị Thu, trú tại bản Xóm Mới, xã Châu Phong, huyện Quỳ Châu cho biết: “Theo quan niệm của dân tộc Thái chúng tôi, trong ngày Tết không thể thiếu 2 cây mía và bộ quần áo được dệt bằng vải thổ cẩm. Vì, cây mía là biểu tượng cho sự ngọt ngào trong gia đình, đồng thời cây mía là minh chứng cho sức sống mãnh liệt. Còn bộ quần áo dệt bằng vải thổ cẩm là sự tri ân của người phụ nữ trong gia đình với ông bà đã khuất, riêng đầu lợn để trên bàn thờ phải cúng từ mùng 1 đến mùng 3 Tết”.
Bên cạnh những tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, người Thái ở Nghệ An còn có nhiều tín ngưỡng sơ khai như các tín ngưỡng về linh hồn, ma thuật về tình yêu... Ngày nay, dưới ánh sáng của Đảng về xây dựng đời sống văn hóa mới, người Thái đã, đang và sẽ tiếp thu nhiều tinh hoa văn hóa của thế giới để làm phong phú, giàu có thêm nền văn hóa của dân tộc mình, góp phần làm đậm đà thêm bản sắc văn hóa của đất nước.
Lương Ý