Trao đổi với Báo Thanh tra, TS Trần Văn Long, nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế (hiện là Phó Vụ trưởng Vụ Tổ chức cán bộ, Thanh tra Chính phủ), người có nhiều năm làm công tác pháp chế, đã chia sẻ những kinh nghiệm quý báu trong suốt quá trình làm công tác này cũng như những quan điểm cá nhân của ông để đổi mới, nâng cao hơn nữa chất lượng công tác xây pháp luật ngành Thanh tra trong thời gian tới.

+ PV: Với hơn 20 năm gắn bó trong ngành Thanh tra, đặc biệt là ở lĩnh vực pháp chế, ông nhìn nhận như thế nào về những đặc thù và yêu cầu riêng của công tác xây dựng pháp luật trong ngành Thanh tra so với các lĩnh vực khác?

- TS Trần Văn Long: Hơn 20 năm gắn bó với ngành Thanh tra, tôi đã có cơ hội tham gia nhiều dự án xây dựng Luật quan trọng. Từ Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005, một đạo luật rất quan trọng ở thời điểm đó, đến các nghị định về trách nhiệm giải trình, hay vai trò, trách nhiệm của xã hội trong phòng, chống tham nhũng…

Sau này, trong gần 7 năm làm công tác tại Vụ Pháp chế, tôi tiếp tục tham gia xây dựng Luật Thanh tra 2022, 2025, Nghị định số 130/2020/NĐ-CP về kiểm soát tài sản, thu nhập, Quy định 56-QĐ/TW của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về quy chế phối hợp giữa các cơ quan kiểm soát tài sản, thu nhập; Nghị định số 55/2022/NĐ-CP của Chính phủ quy định Cơ sở dữ liệu quốc gia về công tác tiếp công dân, xử lý đơn, giải quyết khiếu nại, tố cáo, kiến nghị, phản ánh; các nghị định hướng dẫn thi hành Luật Thanh tra, các thông tư hướng dẫn nghiệp vụ… Thực tế đó đã giúp tôi đúc rút được nhiều kinh nghiệm quý báu cho mình.

Trước hết, tôi luôn ý thức rằng, công tác xây dựng pháp luật phải tuân thủ trình tự, thủ tục theo quy định của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật và văn bản hướng dẫn thi hành. Đó là “xương sống” để đảm bảo văn bản chặt chẽ, đúng thẩm quyền và có cơ sở khoa học.

Thứ hai, phải làm thật tốt khâu thiết kế chính sách và đánh giá tác động. Chính sách được thiết kế tốt thì quy phạm mới “sống”được. Muốn vậy, phải đi từ thực tiễn, lắng nghe người làm thực tế, tranh thủ ý kiến của họ để có góc nhìn đa chiều; mỗi quy phạm đều cần có triết lý, cơ sở chính sách, ví như sao lại cần có quy định ấy, điều chỉnh nội dung gì, nó thống nhất với hệ thống pháp luật ra sao và đáp ứng thực tiễn thế nào?

Thứ ba, cần tăng cường hội thảo, hội nghị, lấy ý kiến của các cơ quan có liên quan. Đây cũng là một cách nhằm “tương tác”, “va đập” chính sách. Nhiều vấn đề chỉ khi gặp trực tiếp đồng nghiệp làm thực tiễn ở các cục, vụ, địa phương, nghe anh em nói về chính sách dưới góc độ thực tiễn thì mới có thể đánh giá được tính khả thi của quy định. Và sau khi có quy phạm, phải “gọt giũa” từng câu chữ để đảm bảo chính xác, khoa học, logic, rồi rà soát từng lỗi nhỏ. Bởi vì một quy định không thể hiểu theo nhiều nghĩa; một văn bản quy phạm sau khi ban hành không thể có sạn, dù là những lỗi chính tả, văn phong.

+ PV: Từ thực tế đó, theo ông, đâu là những nguyên tắc cốt lõi cần được quán triệt để xây dựng một văn bản pháp luật thực sự có chất lượng và khả thi trong thực tiễn?

- TS Trần Văn Long: Tôi tâm đắc với câu nói của TS Phạm Duy Nghĩa: “Văn bản nếu cứ làm trong phòng lạnh thì nó sẽ chết yểu dưới ánh nắng chói chang ở ngoài kia”. Nghĩa là nó không phù hợp với thực tiễn thì không đáp ứng, thực tiễn cần những cái cứng cáp, thô ráp và phù hợp. Một văn bản khả thi phải “mang hơi thở” của đời sống ngay từ khâu soạn thảo.

Muốn vậy, phải bảo đảm ba nguyên tắc như tôi đã nói ở trên. Đặc biệt là phải gắn với thực tiễn. Người làm chính sách phải cầu thị, thường xuyên đi thực tế, nghe người thực thi nói, xem họ cần gì, vướng gì. Tuy nhiên, làm pháp chế cũng có tính “bảo thủ” để bảo vệ chính sách trong sự cầu thị, bảo đảm chính sách, pháp luật được đúng đắn, khách quan.

Văn bản tốt chỉ là điều kiện cần. Điều kiện đủ là người thực hiện phải hiểu bản chất, triết lý của quy định, từ đó mạnh dạn thực hiện. Để có những trường hợp không được quy định cụ thể, nhưng có thể vận dụng pháp luật để thực hiện một cách tự tin.

Hiệu lực, hiệu quả trong thực thi văn bản còn được đánh giá bởi rất nhiều tiêu chí, một phần là các quy phạm tốt, văn bản có chất lượng nhưng một phần không nhỏ còn phụ thuộc vào năng lực, ý thức triển khai thực hiện.

Thực tiễn cho thấy, trong quá trình triển khai vẫn có những tình huống hay quan hệ xã hội mới phát sinh, vậy quy phạm điều chỉnh trong tình huống đó như thế nào? Lúc đó, chúng tôi lại hướng dẫn nghiệp vụ, đây cũng là nội dung quan trọng góp phần nâng cao nhận thức, ý thức thực hiện pháp luật. Đồng thời có tư liệu quay lại để tiếp tục hoàn thiện pháp luật.

+ PV: Từ góc nhìn thực tiễn, theo ông, yếu tố nào quyết định đến tính khả thi, hiệu lực và hiệu quả của một văn bản khi đi vào đời sống?

- TS Trần Văn Long: Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhiều lần nhấn mạnh: “Thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn”.  Chủ trương của Đảng, Nhà nước hiện nay là tập trung đẩy mạnh tháo gỡ “điểm nghẽn” này, tạo điều kiện khơi thông nguồn lực phục vụ phát triển.

Với ngành Thanh tra, muốn hoạt động hiệu lực, hiệu quả thì trước hết phải có khuôn khổ pháp luật tốt, đầy đủ, thống nhất, phù hợp thực tiễn. Có pháp luật tốt mới có cơ sở để thanh tra đúng, trúng và hiệu quả.

Tuy nhiên, tôi cho rằng khâu triển khai thực hiện là quan trọng nhất. Pháp luật thanh tra là pháp luật về thủ tục (đưa ra các quy định về thẩm quyền, cơ cấu tổ chức của các cơ quan thanh tra, thẩm quyền của cơ quan thanh tra, của người tiến hành thanh tra), còn các nội dung cụ thể liên quan đến pháp luật khác. Ví dụ, khi thanh tra về xây dựng, quy hoạch cần áp dụng pháp luật về xây dựng, quy hoạch (pháp luật chuyên ngành)… nên càng cần hệ thống thể chế rõ ràng, đồng bộ.

+ PV: Một hành lang pháp lý rõ ràng, minh bạch có vai trò thế nào trong việc phòng ngừa tham nhũng, tiêu cực? Theo ông, làm thế nào để yếu tố “minh bạch” thực sự đi vào thực chất, chứ không chỉ dừng ở hình thức công khai?

- TS Trần Văn Long: Pháp luật rõ ràng giúp người dân, cán bộ hiểu đúng và làm đúng; còn minh bạch tạo điều kiện để xã hội giám sát. Hành lang pháp lý rõ ràng nghĩa là cụ thể, đầy đủ. Minh bạch thể hiện ở 2 khía cạnh: Nội dung quy phạm phải rõ ràng; pháp luật phải được công khai. Chẳng hạn quy định về tiêu chuẩn, chế độ định mức đã có đầy đủ, phù hợp nhưng nếu chỉ “để trong ngăn kéo” và âm thầm thực hiện thì sẽ kém hiệu quả. Tiêu chuẩn, định mức đó đúng theo quy định tại Chương II Luật Phòng, chống tham nhũng phải được công khai và có sự giám sát.

Như vậy, pháp luật về nội dung là điều kiện cần và công khai, minh bạch theo quy định của Luật Phòng, chống tham nhũng mới là điều kiện đủ. Cả hai yếu tố giúp quy phạm về chế độ, định mức, tiêu chuẩn mới được thực hiện.

Tôi cho rằng, hình thức công khai qua Cổng thông tin điện tử là hiệu quả nhất, vì phạm vi tiếp cận lớn, có sự giám sát đa chiều. Trong bối cảnh chuyển đổi số và thực hiện Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị, việc ứng dụng công nghệ, trí tuệ nhân tạo trong giám sát sẽ giúp công khai minh bạch thực chất hơn, hiệu quả hơn.

+ PV: Trong bối cảnh hiện nay, yêu cầu đặt ra cho công tác xây dựng pháp luật của ngành Thanh tra là gì, thưa ông?

- TS Trần Văn Long: Câu hỏi này cũng là điều tôi trăn trở. Tôi cho rằng, đầu tiên là con người làm công tham mưu xây dựng pháp luật, nói cách khác đó là đội ngũ công chức pháp chế. Trong những năm qua, đội ngũ công chức của Vụ Pháp chế còn mỏng, năng lực không đồng đều. Trong bối cảnh hiện nay, công tác xây dựng pháp luật được coi trọng hơn, nâng cao hơn nên số lượng đã được tăng cường thêm nhưng chất lượng, năng lực của người làm công tác xây dựng thể chế vẫn là yếu tố quan trọng, cần thiết.

Bên cạnh đó, cần có sự quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo của lãnh đạo Thanh tra Chính phủ; sự phối hợp tích cực của các cục, vụ, đơn vị, cơ quan liên quan vì Vụ Pháp chế xây dựng văn bản pháp luật trên cơ sở thực tiễn, tổng hợp thực tiễn của các cục, vụ, đơn vị, Thanh tra các địa phương.

Thực hiện chuyên môn hóa trong nội bộ Vụ cũng là cần thiết, để mỗi cán bộ trở thành “chuyên gia” trong một lĩnh vực nhất định như thanh tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo, hay phòng, chống tham nhũng. Làm đúng sở trường thì hiệu quả sẽ cao hơn.

+ PV: Nhìn từ thực tiễn triển khai, theo ông, ngành Thanh tra cần ưu tiên đổi mới ở những khâu nào để nâng cao hơn nữa chất lượng, hiệu quả công tác xây dựng pháp luật?

- TS Trần Văn Long: Thực ra, nếu làm đúng, làm đủ quy trình theo Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật thì đã là tốt rồi. “Đổi mới” ở đây không hẳn là làm khác đi, mà là làm kỹ hơn, sâu hơn, thực chất hơn.

Vụ Pháp chế luôn coi trọng yếu tố thực tiễn. Vì vậy, tôi mong cán bộ Vụ tiếp tục được tạo điều kiện để có cơ hội tiếp cận thực tiễn nhiều hơn. Cụ thể, là điều kiện làm việc với Thanh tra tỉnh, thành phố và các cơ quan có liên quan.

Vụ Pháp chế có chức năng kiểm tra thi hành pháp luật, đây cũng là một trong những cơ hội vì khi đi kiểm tra, theo dõi thi hành pháp luật ở lĩnh vực quản lý Nhà nước của Thanh tra Chính phủ, người làm pháp chế có điều kiện tương tác và làm việc về các nội dung rất cụ thể với các cơ quan có liên quan.

Tôi cho rằng, nên tạo điều kiện cho công chức Vụ Pháp chế tiếp cận thực tiễn theo hướng như thế; đồng thời đề nghị các cơ quan khác cùng phối hợp. Bên cạnh đó, bố trí lực lượng làm công tác pháp chế đủ về số lượng, tốt về chất lượng.

+ PV: Với đội ngũ làm công tác pháp chế hiện nay, theo ông, điều gì là quan trọng nhất?

- TS Trần Văn Long: Tôi cho rằng có ba điều: đủ người, giỏi nghề và có trách nhiệm.

Thứ nhất là về số lượng, phải đủ để đảm đương khối lượng công việc ngày càng lớn.

Thứ hai là năng lực, người làm pháp chế cần hiểu kỹ năng lập pháp, biết viết quy phạm, đồng thời phải hiểu sâu về lĩnh vực thanh tra.

Và thứ ba, quan trọng nhất là ý thức trách nhiệm. Làm pháp chế không chỉ là công việc, mà còn là trách nhiệm với sự vận hành của cả bộ máy; và là cả sự đam mê với từng quy phạm.

Ở góc độ tham mưu, Vụ Pháp chế cũng luôn quan tâm, động viên đội ngũ cán bộ, để mỗi người thấy rõ giá trị và vinh dự của nghề làm luật, một nghề thầm lặng nhưng vô cùng ý nghĩa.

+ PV: Xin trân trọng cảm ơn ông!