(Thanh tra) - Điêu khắc ánh sáng là một bộ môn nghệ thuật mới xuất hiện ở Việt Nam. Sự độc đáo của bộ môn này nằm ở chỗ, ngoài người nghệ nhân tạo ra tác phẩm, không ai có thể hình dung được điều gì sẽ hiện lên sau ánh sáng. Người đặt nền móng cho bộ môn này là anh Bùi Văn Tự - một nghệ sĩ trẻ có xu hướng làm nghệ thuật theo cách riêng biệt.
Biết đến không gian điêu khắc ánh sáng từ lâu, hôm nay chúng tôi mới có dịp đến tham quan triển lãm “Thắp đèn soi niên sử” tại tầng 3, Trung tâm tinh hoa làng nghề Việt - Bảo tàng gốm Bát Tràng (huyện Gia Lâm, Hà Nội). Từ cửa vào, hương gỗ đặc trưng thoảng trong không khí, hòa quyện trong ánh sáng mờ ảo, tạo nên một không gian huyền bí. Trước mắt chúng tôi là những khối gỗ lớn với hình thù gồ ghề, lởm chởm, tưởng chừng như vô tri. Nhưng chỉ sau vài thao tác của anh Bùi Văn Tự, những chiếc “bóng” đã dần dần hiện ra.
Khi “bóng” được tỏa sáng
Trò chuyện cùng anh, chúng tôi hiểu hơn về khái niệm nghệ thuật điêu khắc ánh sáng. “Điêu khắc truyền thống là sự tác động của nghệ nhân lên vật thể để tạo hình. Nhưng với điêu khắc ánh sáng, điều quan trọng không nằm ở vật thể, mà ở những gì ánh sáng có thể vẽ nên từ nó” - anh chia sẻ. Chính sự kết hợp giữa kỹ thuật điêu khắc, hình học không gian và con mắt nghệ thuật đã tạo nên những tác phẩm tưởng chừng vô hình mà lại có hồn đến lạ.
Vừa nói, anh vừa dẫn đường chúng tôi đến thưởng thức tác phẩm “Tự hào Việt Nam”. Đây là 1 trong số 14 tác phẩm về chân dung các vị anh hùng dân tộc thuộc triển lãm “Thắp đèn soi niên sử” do nghệ nhân Bùi Văn Tự chế tác. Lấy cảm hứng từ câu nói “Con người có tổ có tông, như cây có cội, như sông có nguồn”, anh chọn những gốc cây gỗ lũa cũ để khắc họa câu chuyện về các vị tiền nhân và lịch sử hào hùng của dân tộc.
Điểm độc đáo của tác phẩm này là kỹ thuật “di hình hoán ảnh”. Đây là phương pháp mà khi góc nhìn và ánh sáng thay đổi hình ảnh sẽ biến chuyển, mang đến những bất ngờ đầy thú vị. Ban đầu, ánh sáng rọi vào, cái bóng hiện lên là hình ảnh dải đất hình chữ S - biểu tượng của đất nước Việt Nam. Khi khối gỗ xoay chuyển, biểu tượng búa liềm vàng - đại diện cho Đảng Cộng sản Việt Nam dần lộ diện. Tiếp tục xoay thêm lần nữa, hình ảnh ngôi sao vàng năm cánh xuất hiện như tượng trưng cho sức mạnh đại đoàn kết của toàn dân tộc. Và ở lần xoay cuối cùng, khi ánh sáng chuyển từ vàng sang trắng, trước mắt chúng tôi là hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đang đọc bản Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình năm 1945.
Chứng kiến những chuyển động ấy, chúng tôi hiểu rằng không chỉ ánh sáng tạo ra hình ảnh, mà câu chuyện đằng sau mới là cốt lõi của tác phẩm điêu khắc ánh sáng. Chia sẻ về một lần hay tin nhà sử học Dương Trung Quốc đến tham quan, bản thân anh Bùi Văn Tự lúc ấy, không khỏi hồi hộp. “Là một người nghiên cứu lịch sử sâu sắc, liệu nhà sử học có cảm nhận được trọn vẹn thông điệp mà mình muốn gửi gắm?”. Những lo lắng đã nhanh chóng tan biến khi nhà sử học Dương Trung Quốc niềm nở: “Những câu chuyện lịch sử vẫn luôn được kể lại, nhưng ở đây, chúng được thể hiện bằng một góc nhìn rất mới. Điều này giúp người xem tiếp cận lịch sử theo một cách gần gũi hơn”.
Câu nói ấy vừa là sự động viên, vừa là sự công nhận cho nỗ lực của người nghệ nhân trẻ. Lịch sử vốn dĩ mang nhiều lớp nghĩa, nhưng nhờ điêu khắc ánh sáng, lịch sử trở nên trực quan, sinh động, giúp công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ, cảm nhận rõ hơn về những giá trị mà cha ông để lại.
Cũng trong không gian này, một bức ảnh chụp tác phẩm “Nước Nga vĩ đại” đã thu hút sự chú ý của chúng tôi. Trong ảnh, có thể thấy một chú ngựa dũng mãnh dưới tán rừng bạch dương. Theo lời nghệ nhân, khi ánh sáng chiếu vào, khuôn mặt của một chàng trai trẻ với khát vọng phục hưng nước Nga giàu mạnh sẽ dần hiện lên. Và khi góc nhìn thay đổi thêm một lần, chân dung Tổng thống Nga Vladimir Putin thời điểm hiện tại sẽ xuất hiện rõ nét.
Tác phẩm này không đơn thuần là một sáng tạo nghệ thuật mà còn mang ý nghĩa ngoại giao. Nghệ nhân Bùi Văn Tự tự hào khi tác phẩm được cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng lựa chọn làm quà tặng gửi đến Tổng thống Nga. Đây là một dấu mốc đặc biệt trong hành trình làm nghề của anh. Đồng thời, anh nhận ra, điêu khắc ánh sáng có thể vượt ra ngoài phạm vi sáng tạo cá nhân, trở thành cầu nối văn hóa, góp phần xây dựng mối quan hệ hữu nghị giữa Việt Nam và bạn bè quốc tế.
Thuận theo không gian triển lãm, không khó để chúng tôi bắt gặp những ánh mắt ngạc nhiên, thích thú của du khách tham quan. Chị Vũ Hoàng Lam (Gia Lâm, Hà Nội) chia sẻ: “Ban đầu, tôi không thể hình dung những khối gỗ thô ráp kia sẽ tạo nên điều gì, nhưng khi ánh sáng bật lên, tôi cảm thấy vô cùng bất ngờ. Tôi chưa từng nghĩ những chiếc “bóng” có thể mang đến nhiều câu chuyện ý nghĩa đến vậy!”.
Những lời khen, sự công nhận từ chuyên gia hay từ Nhà nước đều là niềm tự hào to lớn, nhưng điều khiến anh xúc động nhất vẫn là phản ứng chân thực của công chúng. Chính sự yêu mến ấy đã trở thành nguồn động lực, giúp anh vững tâm theo đuổi điêu khắc ánh sáng suốt hơn một thập kỷ qua.
Khi “bóng” ở trong “tối”
Thành công của nghệ nhân Bùi Văn Tự hôm nay không đến từ may mắn, đó là thành quả của một hành trình bền bỉ, kiên trì theo đuổi đam mê.
Khi còn là sinh viên năm hai ngành kỹ sư xây dựng, trong một đi lần đi làm thêm, dựng và trang trí non bộ tiểu cảnh, Bùi Văn Tự chợt nhìn thấy bóng của hòn non bộ hắt lên tường rất giống con gấu. Từ đó, anh nảy ra suy nghĩ kết hợp giữa điêu khắc và ánh sáng để tạo nên những sản phẩm đặc biệt.
Tuy nhiên, ngoài việc có trong tay niềm đam mê mãnh liệt thì anh lại thiếu mọi thứ: Không tài liệu, không người hướng dẫn, không một hình mẫu để tham khảo. Vì vậy, anh chỉ biết tự mày mò, thử nghiệm từng chút một để tạo ra tác phẩm hoàn chỉnh cuối cùng. Khi ấy, ai cũng cho rằng anh đang đi trên con đường mơ hồ, không có tương lai thậm chí khuyên anh từ bỏ. “Nếu có một người đồng hành cùng tôi, thì đó chỉ có thể là cái “bóng” của chính mình” - anh Tự đùa dí dỏm khi nhắc về những ngày đầu tiên theo đuổi điêu khắc ánh sáng.
Nhưng khó khăn không không khiến anh chùn bước. Sự bền bỉ đã giúp anh trụ vững với nghệ thuật. Không ít lần, tác phẩm sau hàng giờ lao động cật lực lại không đạt được hiệu ứng mong muốn khiến toàn bộ công sức của anh đổ sông đổ bể. Thế nhưng, thay vì xem đó là thất bại, anh coi đó là cơ hội để sáng tạo, thay đổi và hoàn thiện. “Những tác phẩm không đạt yêu cầu có thể bị bỏ đi, nhưng ý tưởng từ chúng thì luôn được giữ lại. Qua những lần thất bại, tôi lại nghĩ ra cách làm mới, biến những thứ tưởng như vô dụng thành tác phẩm mới”.
Không chỉ đối mặt với những hạn chế về kỹ thuật, anh luôn trăn trở về cảm hứng sáng tác. Theo anh, yếu tố quan trọng nhất của điêu khắc ánh sáng là thông điệp phía sau tác phẩm. Do đó, mỗi chủ đề mà anh lựa chọn đều phải được cân nhắc kỹ lưỡng, chỉ khi tác phẩm chứa đựng một câu chuyện sâu sắc, nó mới có thể chạm đến cảm xúc của người xem. Nếu thiếu đi câu chuyện, khúc gỗ xù xí phía trước và cái bóng tinh tế đằng sau sẽ không thể liên kết hài hòa. Nhưng khi có một ý tưởng đủ lay động, ánh sáng sẽ trở thành công cụ để cái “bóng” phía sau như tự “lên tiếng” kể chuyện với người xem. Vì thế, anh luôn dành nhiều thời gian suy nghĩ về đề tài trước khi bắt tay vào sáng tác.
Bước đến khu vực trưng bày ngoài triển lãm, anh giới thiệu cho chúng tôi ý nghĩa của tác phẩm “Mẹ thiên nhiên” - một sáng tạo mang dấu ấn cá nhân sâu sắc. Nhẹ nhàng xoay chuyển vật thể, anh chia sẻ: “Tác phẩm này được tạo nên từ phế liệu bỏ đi. Tôi muốn khắc họa hình ảnh một người phụ nữ mang thai - đó là hình trái đất, như một lời nhắn nhủ về sự gắn kết giữa con người và thiên nhiên. Từ những thứ tưởng như không còn giá trị, ta vẫn có thể tạo nên điều ý nghĩa”.
Sự chỉn chu trong từng chi tiết, sự khắt khe trong việc chọn chủ đề và tinh thần sáng tạo không ngừng đã giúp nghệ nhân Bùi Văn Tự khẳng định vị trí của mình trên hành trình nghệ thuật mới. Con đường theo đuổi điêu khắc ánh sáng chưa bao giờ dễ dàng, nhưng anh vẫn kiên trì bước tiếp, biến những ý tưởng thành tác phẩm mang dấu ấn lớn. Thế nhưng, với anh, đây chưa phải điểm cuối cùng - “Tôi mong tìm được những người kế tục, để điêu khắc ánh sáng có thể lan tỏa rộng rãi hơn”. Hành trình ấy vẫn tiếp diễn, và ánh sáng vẫn chờ những bàn tay kế thừa, đưa những người sẵn sàng bước qua bóng tối để tạo nên điều kỳ diệu.
