Bản sắc văn hóa đồng bào các DTTS huyện miền núi Bá Thước. Ảnh: VT

Theo tài liệu từ Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Bá Thước, từ rất xa xưa trong đời sống văn hóa của các dân tộc Mường, Thái đã hình thành kho tàng văn học nghệ thuật phong phú và đa dạng, đó là các truyện cổ tích, truyện kể, ca dao, tục ngữ, thơ ca và khặp. Những truyện thần thoại kể về người khổng lồ thuở khai thiên lập địa như: Ải Pu Té, Lung Quan Khà và ông Đùng. Các truyện cổ tích thường gắn với việc giải thích các hiện tượng tự nhiên trong vùng, điển hình, truyện: “Núi Đèn”, “Nàng ru võng” ở xã Văn Nho; chúa Xèo” ở Điền Hạ; “Ngai đá vui Xăm; “Cây đèn bà chúa”; “Nàng Chiếm Rôi” ở Cành Nàng; truyện “Viên ngọc ước” và “Thánh Tản Viên” ở vung Chiếng và một số chuyện về mối quan hệ giữa các cô gái đẹp và người dưới thủy cung như: “Nàng Ú Nghia”, “Nong Ấm”, Băng Panh, Mó Don, Mo Đòn ...

Đặc biệt, huyện Bá Thước còn là quê hương của hai truyện thơ nổi tiếng của các DTTS Việt Nam, đó là “Truyện Nàng Ờm và chàng Bồng Hương” của dân tộc Mường, mà dấu tích để lại là hình ảnh cây hoa bông trắng trên vách núi Làn Ai; truyện thơ “Khăm Panh” của người Thái, mường Khoòng, dấu tích là mộ nàng Mứn là nhân vật chính tại bản Eo Điếu, xã cổ Lũng.

Ngoài ra, truyện cười dân gian người Mường, Bá Thước cũng rất phong phú và đa dạng, hiện nay nhiều câu chuyện vẫn được đồng bào truyền kể trong đời sống hàng ngày như: “Người Thái mường Khoòng” nổi tiếng về kể truyện tiếu lâm nên được mệnh danh “nói trạng Mường Lau, mường Khoòng”; giai thoại văn học, thể hiện sự đối đáp thông minh, có câu chuyện đối đáp với nàng Mường vạt, nay còn lại dấu tích ở tảng đá nàng Non xã Thành Sơn; chuyện về xây dựng, bảo vệ bản Mường, nơi nào cũng có và thường gắn với sự tích Thành hoàng làng Mường; các câu chuyện về cuộc khởi nghĩa Lam Sơn; chuyện về Quan Dô Ộc nuôi giấu hoàng tử Lê Huy Ninh, lớn lên ra làm vua gọi là vua Chù Chốm (chúa Chổm).

Bên cạnh đó, thơ ca của đồng bào Mường và Thái được sử dụng trong lời hát, lồng vào lời nói giao tiếp hoặc sắp xếp thành bài để răn dạy con cháu như các bài luân lý. Hát dân ca, người Mường gọi là “xường”, người Thái gọi là “khặp”. Loại hình này tồn tại khá phổ biến trong đời sống văn hóa của hai dân tộc, phản ánh đặc sắc, đầy đủ cung bậc tình cảm trong cuộc sống hàng ngày của đồng bào Thái, Mường.

Ngoài ra, đồng bào Thái, Bá Thước có chữ viết từ khá lâu đời và phát triển phong phú, có đầy đủ các yếu tố để giao tiếp, sáng tác thơ văn, làm văn bản hành chính và dịch từ tiếng dân tộc khác sang tiếng Thái. Trong các mường của người Thái gồm có mường Lau, mường Khoòng, mường Ký, chữ Thái được sử dụng rộng rãi để ghi chép văn bản hành chính, văn tự, khế ước vay mượn, sáng tác thơ văn, ghi chép các bài mo, bài cúng, các bài thuốc nam, cách chế thuốc súng, ghi chép về lịch sử, địa lý của bản Mường... Điều này chứng minh văn hóa của người Thái ở Bá Thước rất phát triển và con người luôn đề cao giá trị của chữ viết, luôn có ý thức giữ gìn và truyền cho các thế hệ sau để bảo tồn giá trị văn hóa chữ viết này.

Đặc biệt, truyền thống văn hóa của đồng bào dân tộc Thái và Mường ở huyện Bá Thước còn được thể hiện ở cách ăn, mặc trong các dịp lễ hội, chúng ta chỉ cần nhìn vào những bộ quần áo, váy thổ cẩm sặc sỡ sắc màu thì sẽ dễ nhận thấy sự khác biệt giữa các cô gái, chàng trai người Thái, người Mường và người Kinh.

Do địa bàn cư trú, không gian sống gắn với núi rừng nên đồng bào Mường, Thái ở đây thường sử dụng tre, gỗ trong việc chế tác công cụ nấu nướng như: Ống nứa, ống tre để làm cơm lam, lam cá, lam thịt...

Với cách chế biến cầu kỳ, đẹp mắt, biết kết hợp các loại gia vị đặc trưng của vùng miền, đồng bào các dân tộc ở Bá Thước đã sáng tạo ra các món ăn có hương vị đậm đà, mang màu sắc của núi rừng miền tây xứ Thanh, đó là món: Canh đắng, trứng kiến, bánh sờn, bánh khổ, thịt chua, cá nướng, nhái nấu măng, vịt Cổ Lũng... Nhà sàn, một nét đặc trưng văn hóa của người Mường và Thái cũng là nơi diễn ra các sinh hoạt văn hóa đặc trưng của đồng bào các dân tộc nơi đây.

Ông Võ Minh Khoa, Chủ tịch UBND huyện Bá Thước cho biết, mỗi dịp lễ hội như đám cưới, hội Mường, thờ thần, kin chiêng, phấn chá, bản làng người Mường, người Thái thường phối hợp các hình thức thể hiện ca, múa, nhạc bằng các loại trống chiêng, khua luống, gõ ống. Theo đó, điệu múa phổ biến sử dụng trong trò diễn Kin Chiêng Boọc Mạy - Pôồn Pôông là điệu múa khăn, đến đỉnh điểm hưng phấn có thể chuyển sang điệu nhảy phẩn chá. Múa kin chiêng, phấn chá là hình thức vui chơi tập thể sôi nổi và gắn bó mọi người, tạo sự liên kết cộng đồng bền chặt.

Tại các lễ hội, nhiều cặp trai gái đồng bào Mường, Thái đã nên vợ nên chồng, các mối quan hệ trong xã hội trở nên gần gũi thân thiết hơn. Các bản Mường, bản Thái trên địa bàn đều có lễ hội, trong đó có lễ hội chùa Mèo ở mường Khô, lễ hội Xa Tôông (xuống đồng) ở mường Chuổi, ở làng Cỏi Mường Ống, lễ hội Căm Mương ở Mường Ký, lễ hội Nhà Phủ ở Mường Khoòng...

“Về tôn giáo, tín ngưỡng và các phong tục tập quán của đồng bào Thái và Mường trên địa bàn, trước thế kỷ XX không theo tôn giáo nào, đến đầu thế kỷ XX mới có một vài điểm tuyên truyền, gây dựng cơ sở của đạo Thiên chúa, nhưng chưa có nhà thờ. Đạo Phật cũng chưa thành hình rõ nét. Những nơi gọi là chùa như chùa Mèo ở Mường Khô, chùa Cha ở Mường Không thực chất chỉ là đền thờ, miếu thờ các nhân vật huyền thoại và nhân vật lịch sử. Quan niệm về con người có linh hồn đã chi phối các hình thức sinh hoạt tinh thần, trở thành phong tục tập quán trong ma chay, cưới xin, cúng, vía. Ngoài ra, đồng bào người Thái còn có tục cầu mưa, tục này xuất phát từ nhu cầu sản xuất nông nghiệp, cầu cho mưa thuận gió hòa để có mùa màng bội thu, cầu mong sự giao hòa giữa trời đất để sự sống của con người, vạn vật được sinh sôi, nảy nở. Vì vậy, tục này trở thành tín ngưỡng gắn liền với đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào lao động người Thái”, Chủ tịch UBND huyện Bá Thước Võ Minh Khoa thông tin.