Cụ Bùi Bằng Đoàn, vị quan thanh liêm yêu nước

Cụ Bùi Bằng Đoàn (1889 - 1955) sinh ra trong một gia đình khoa bảng tại làng Liên Bạt, huyện Ứng Hòa (cũ), Hà Nội. Dù mồ côi cả cha lẫn mẹ từ năm sáu tuổi, nhưng với tư chất thông minh và nghị lực phi thường, cụ đã nỗ lực học tập và tốt nghiệp thủ khoa trường Hậu bổ tại Hà Nội năm 1911, bắt đầu con đường quan lộ kéo dài hơn ba thập kỷ.

Trải qua nhiều chức vụ từ Tri huyện, Tri phủ cho đến Thượng thư Bộ Hình của triều đình nhà Nguyễn, ở bất kỳ cương vị nào, cụ Bùi Bằng Đoàn cũng nổi tiếng là một vị quan mẫn cán, yêu dân và đặc biệt thanh liêm, chính trực. Ngay tại công đường, cụ cho treo một tấm biển gỗ khắc bốn chữ "Không nhận quà biếu", thể hiện rõ khí khái của một bậc quân tử. Tên tuổi của cụ gắn liền với những giai thoại về sự công minh, không sợ cường quyền.

Ba anh em họ Bùi Tam Bằng Hà Đông. Từ trái qua: Bùi Bằng Thuận, Bùi Bằng Phấn, Bùi Bằng Đoàn. Ảnh tư liệu

Tấm lòng yêu nước của cụ không chỉ thể hiện qua việc làm một vị quan tốt, mà còn bộc lộ qua những hành động dũng cảm, vượt ra ngoài khuôn khổ của một viên chức dưới chế độ cũ. Năm 1925, khi nhà chí sĩ Phan Bội Châu bị thực dân Pháp đưa ra xét xử tại Hà Nội, chính cụ đã có những lời lẽ bào chữa đanh thép, góp phần quan trọng khiến cụ Phan Bội Châu được ân xá. Sáu năm sau, cụ lại một lần nữa can thiệp để cứu nhà cách mạng Nguyễn Văn Cừ thoát khỏi án tử hình.

Đặc biệt, vào năm 1928, khi đang làm Án sát Lạng Sơn, cụ Bùi Bằng Đoàn được Thống sứ Bắc Kỳ cử biệt phái bên cạnh viên thanh tra lao động ở Nam Kỳ trong các chuyến thị sát những đồn điền có sử dụng nhân công Bắc Kỳ. Đây là một nhiệm vụ chưa từng có tiền lệ và đầy rẫy hiểm nguy. Không quản ngại khó khăn, cụ đã dũng cảm phanh phui nhiều sai phạm, phi lý trong tổ chức sản xuất kinh doanh; nhiều bất công tàn bạo của giới chủ đồn điền đối với người công nhân cao su. Bản phúc trình của cụ đã gây một chấn động lớn, buộc giới chủ Pháp phải có những điều chỉnh trong việc đối xử với những phu đồn điền cao su thời đó. Những hành động đó cho thấy, dù ở trong hoàn cảnh nào, trái tim cụ vẫn luôn hướng về đồng bào, về đất nước.

Cụ Bùi Bằng Ðoàn, ảnh chụp tại Huế năm 1942. Ảnh: Tư liệu

Trưởng Ban Thanh tra Đặc biệt - Hết lòng vì nước vì dân

Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, với con mắt tinh tường của một nhà lãnh đạo kiệt xuất, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhận ra tài năng và đức độ của cụ Bùi Bằng Đoàn. Người đã viết thư trân trọng mời cụ ra gánh vác việc nước. Bức thư có đoạn: “Thưa Cụ, tôi tài đức ít ỏi mà trách nhiệm nặng nề. Thấy Cụ học vấn cao siêu, kinh nghiệm phong phú, vậy nên tôi muốn mời Cụ làm Cố vấn cho tôi, để giúp thêm ý kiến trong công việc hưng lợi trừ hại cho nước nhà dân tộc”. 

Với tấm lòng yêu nước thương dân sâu sắc và cảm động, mến mộ tài đức của Chủ tịch Hồ Chí Minh, cụ Bùi Bằng Đoàn đã nhận lời tham gia xây dựng chính quyền mới.

Ngày 23/11/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh thành lập Ban Thanh tra Đặc biệt, cử cụ Bùi Bằng Đoàn làm Trưởng ban. Đây là cơ quan thanh tra đầu tiên của chính quyền cách mạng, được giao những quyền hạn rất lớn. Điều 2 Sắc lệnh quy định Ban Thanh tra có toàn quyền “đình chức, bắt giam bất cứ nhân viên nào trong ủy ban nhân dân hay của Chính phủ đã phạm lỗi trước khi mang ra Hội đồng Chính phủ hay tòa án đặc biệt xét xử; tịch biên hoặc niêm phong những tang vật và dùng mọi cách điều tra để lập một hồ sơ mang một phạm nhân ra tòa án đặc biệt”.

Chủ tịch Hồ Chí Minh xem bản đồ với cụ Bùi Bằng Đoàn, đ/c Vũ Đình Phụng và Linh mục Phạm Bá Tựu tại cuộc họp Chính phủ năm 1948 ở Việt Bắc. Ảnh tư liệu

Trong bối cảnh chính quyền cách mạng còn non trẻ vừa phải đối mặt với thù trong, giặc ngoài, vừa phải giải quyết những yếu kém, sai phạm của một bộ phận cán bộ, vai trò của Ban Thanh tra Đặc biệt là vô cùng quan trọng. Với sự công tâm, kinh nghiệm dày dặn và uy tín lớn, cụ Bùi Bằng Đoàn cùng Phó ban là nhà thơ Cù Huy Cận đã nhanh chóng bắt tay vào công việc, trở thành "thanh bảo kiếm" của Nhân dân, bảo vệ kỷ cương phép nước.

Nhiều vụ việc tiêu cực đã được Ban Thanh tra đưa ra ánh sáng và xử lý nghiêm minh. Trong chuyến thanh tra đầu tiên tại thị xã Hà Nam, Nơi có nhiều người dân bị bắt gửi thư kêu oan. Với tác phong chu đáo cẩn trọng, thầy trò cụ Bùi đã nhẫn nại thẩm tra kỹ càng. Sau đó mới làm việc với Tỉnh ủy Hà Nam. Kết thúc đợt thanh tra đã quyết định trả tự do cho 20 người trong số 60 người bị giam giữ. 

Tinh thần làm việc kiên quyết, "phụng công thủ pháp" của cụ còn thể hiện qua việc bãi chức một vị Chủ tịch Ủy ban Hành chính tỉnh ở đồng bằng Bắc bộ do có những sai phạm nghiêm trọng. Vào tháng 2/1946.

Cụ Bùi Bằng Đoàn (đứng cạnh Chủ tịch Hồ Chí Minh, bên phải), cùng các thành viên trong Ban Thường trực Quốc hội và một số Bộ trưởng trong Hội đồng Chính phủ vào năm 1948. Ảnh tư liệu

Hoạt động của Ban Thanh tra Đặc biệt dưới sự chỉ đạo của cụ Bùi Bằng Đoàn không chỉ nhằm xử lý các vụ việc cụ thể, mà còn mang ý nghĩa to lớn trong việc xây dựng nền móng cho một nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân. Cụ đã trực tiếp kiến nghị với Hồ Chủ tịch về việc cần thiết thành lập các ban thanh tra ở các Bộ và địa phương để hoạt động thanh tra đều khắp kịp thời chấn chỉnh những bất cập trong việc quản trị đất nước, đồng thời cố vấn để Chính phủ ban hành Sắc lệnh bảo vệ tự do cá nhân. Những đóng góp này đã thể hiện tầm nhìn xa trông rộng và ý chí làm trong sạch bộ máy nhà nước, củng cố lòng tin của Nhân dân vào chính quyền cách mạng.

Di sản quý báu của ngành Thanh tra

Sau khi hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ ở Ban Thanh tra Đặc biệt, cụ Bùi Bằng Đoàn tiếp tục được Đảng, Nhà nước và nhân dân tin tưởng giao phó nhiều trọng trách khác như Trưởng ban Thường trực Quốc hội khóa I, Chủ tịch Hội Liên hiệp Quốc dân Việt Nam (Mặt trận Liên Việt). Trong suốt những năm tháng kháng chiến gian khổ, cụ luôn sát cánh cùng Chủ tịch Hồ Chí Minh và Trung ương Đảng, cống hiến hết mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Ngay cả khi lâm bệnh nặng, cụ vẫn không ngừng lo cho việc nước. Trong diễn văn khai mạc Kỳ họp thứ năm, Quốc hội khóa I, ngày 15/9/1955, Quyền Trưởng Ban Thường trực Quốc hội Tôn Đức Thắng khi nói lời thương tiếc về cụ Bùi Bằng Đoàn: Trong mấy năm lâm bệnh nặng, Cụ vẫn luôn cố gắng góp phần vào công việc của Quốc hội, vào công cuộc kháng chiến của toàn dân để giành độc lập và thống nhất cho nước nhà. Cụ đã làm tròn nhiệm vụ của người đại biểu nhân dân cho tới phút cuối cùng…”

Cuộc đời của cụ Bùi Bằng Đoàn là tấm gương sáng ngời về một nhân cách lớn, một trí thức yêu nước chân chính, đã dành trọn đời mình phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Đối với ngành Thanh tra Việt Nam, cụ không chỉ là vị Trưởng ban đầu tiên, mà còn là người đặt nền móng cho những giá trị cốt lõi: Công Bằng - Chính Trực - Liêm Minh.

Di sản mà cụ để lại không chỉ là những bài học kinh nghiệm quý báu trong công tác thanh tra, giám sát, mà còn là nguồn động lực tinh thần to lớn, nhắc nhở các thế hệ cán bộ thanh tra hôm nay và mai sau phải không ngừng rèn luyện bản lĩnh, giữ vững đạo đức nghề nghiệp, xứng đáng là "tai mắt của trên, là người bạn của dưới".