Ông Mai Thúc Lân (hàng đầu bìa phải) và ông Trương Quang Được cùng đoàn cán bộ vào thị xã Tam Kỳ sau ngày chia tách tỉnh (tháng 2/1997). Ảnh tư liệu.

Đầu tháng 10/1996, Bộ Chính trị điện vào "đồng ý tách thành phố Đà Nẵng trực thuộc Trung ương". Đến giữa tháng, Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam - Đà Nẵng Mai Thúc Lân bay ra Hà Nội để kịp dự kỳ họp Quốc hội - kỳ họp quyết định việc chia một loạt tỉnh từ Bắc vào Nam.

Bế mạc kỳ họp hôm trước, hôm sau ông Lân bay ngay vào Đà Nẵng, bỏ luôn chuyến thăm Italy dù đã mua vé máy bay. Trong hồi ký, ông Lân thuật lại: "Thật tiếc nhưng thời điểm nước sôi lửa bỏng đó mà Bí thư Tỉnh ủy lại vi vu thăm nước ngoài thì quả là vô trách nhiệm. Và tôi cũng ý thức được trước mắt việc sắp xếp nhân sự, ai vào Quảng Nam, ai ở lại Đà Nẵng là vấn đề hết sức phức tạp".

Lúc bấy giờ, thành phố Đà Nẵng là trung tâm, hầu hết cán bộ, công chức các cơ quan cấp tỉnh đều định cư ở thành phố hàng chục năm. Nay tách ra, một bộ phận phải vào thị xã Tam Kỳ (là thủ phủ mới của tỉnh Quảng Nam), dù chỉ cách 70 km nhưng phát sinh nhiều vấn đề.

Những ngày cuối tháng 11/1996, Quảng Nam - Đà Nẵng trời mưa to liên miên. Đêm nằm nghe mưa xối xả, vừa nghĩ đến tình hình lũ lụt, vừa phải nghĩ việc sắp xếp nhân sự và làm công tác tư tưởng, Bí thư Tỉnh ủy Mai Thúc Lân trằn trọc không ngủ. Những ai ở lại Đà Nẵng không vấn đề gì, nhưng người phải vào Quảng Nam thì đúng là "trăm mối tơ vò". Là trưởng ban chỉ đạo chia tách tỉnh, tuy chưa có quyết định ai đi, ai ở nhưng ông Lân đã nhận được những cuộc điện thoại và cả thư tay của một số cán bộ đề nghị để con mình ở lại Đà Nẵng vì "hoàn cảnh gia đình, kinh tế khó khăn...".

Có lần gặp người đến xin xếp chỗ, ông Lân quát: “Tôi 62 tuổi, nặng có 49 cân mà từ Hà Nội vào đây được thì lý do gì các anh chị không vào Quảng Nam được”.

Đà Nẵng nếu không trực thuộc Trung ương thì rất khó phát triển

Đầu tháng 8/1995, Thủ tướng Võ Văn Kiệt về làm việc với tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng. Ngoài vấn đề quy hoạch, tài chính, sử dụng đất quốc phòng..., Thủ tướng đã nghe báo cáo việc tách và nâng thành phố Đà Nẵng lên trực thuộc Trung ương.

Ông nói: "Thành phố Đà Nẵng nếu không trực thuộc Trung ương thì rất khó phát triển. Đứng về phương diện phát triển kinh tế xã hội của đất nước, đây hoàn toàn không phải là chia tỉnh, mà là sắp xếp lại đơn vị hành chính cho hợp lý ở vùng trung tâm. Như vậy, Đà Nẵng sẽ có cơ hội tiếp xúc với các ngành Trung ương và đi lên thuận lợi hơn. Nếu được như thế thì tốt, thích hợp với xu thế phát triển".

Ông Nguyễn Hoàng Long (năm 1996 là Phó chủ tịch UBND TP Đà Nẵng) kể, lãnh đạo tỉnh đã có nhiều cuộc họp cân não để quyết định 8 thành viên Tỉnh ủy vào Quảng Nam, 3 thành viên ở lại Đà Nẵng trong đó có ông Nguyễn Bá Thanh (lúc này là Phó bí thư, Chủ tịch UBND thành phố). Riêng hai vị trí Bí thư Tỉnh ủy do Bộ Chính trị phân công giữa ông Mai Thúc Lân và ông Trương Quang Được (lúc này là Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng).

Trong Tỉnh ủy thì 25 người vào Quảng Nam, 22 người ở lại Đà Nẵng. Vị trí trưởng, phó các sở ban ngành sẽ căn cứ vào sở trường, năng lực, quen thuộc địa bàn, hoàn cảnh... mà phân công.

Đầu tháng 12/1996, ông Lân cùng đoàn cán bộ địa phương bay ra Hà Nội để báo cáo Bộ Chính trị về việc sắp xếp nhân sự. "Nghe báo cáo chung, đến nội dung phân công lãnh đạo cao nhất ở hai địa phương, anh Đỗ Mười (Tổng bí thư) quay sang hỏi anh Lê Khả Phiêu (Thường trực Bộ Chính trị). Anh Phiêu cho ý kiến rất ngắn gọn: Đồng chí Lân vào Quảng Nam, đồng chí Được ở Đà Nẵng", ông Lân nhớ lại.

Từ đây, thành phố Đà Nẵng lên Trung ương có Bí thư Trương Quang Được và Chủ tịch Nguyễn Bá Thanh.

"Phương án Nguyễn Bá Thanh"

Ông Trương Quang Được từ vị trí Tổng cục trưởng Hải Quan được điều về tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng năm 1994, hai năm sau được phân công làm Bí thư Thành ủy. Còn ông Nguyễn Bá Thanh là cán bộ trưởng thành từ cơ sở, tuy nhiên trước khi tách tỉnh, ông Thanh không phải phương án nhân sự đầu tiên được chọn làm Chủ tịch thành phố.

Đầu thập niên 90, khi công cuộc Đổi mới có những khởi sắc thì một số lãnh đạo Đà Nẵng sa vào tiêu cực, chủ yếu là đất đai, nhà cửa... Bí thư Mai Thúc Lân thấy việc thay đổi lãnh đạo thành phố là cần thiết. Có ý kiến đề nghị đưa ông Nguyễn Bá Thanh (đang làm giám đốc Sở Nông nghiệp) về làm chủ tịch, nhưng vấp phải phản đối rằng đưa về để "cày đường nhựa à?". Lãnh đạo tỉnh tạm để ông Kiều Đa, Phó chủ tịch giữ quyền Chủ tịch UBND thành phố.

Cuối 1994, tình hình Đà Nẵng vẫn chuyển biến chậm, cho đến cuộc bầu cử HĐND vào tháng 11. Qua tìm hiểu và tiếp xúc trong công việc, ông Mai Thúc Lân đề cử ông Nguyễn Bá Thanh làm Chủ tịch UBND thành phố.

"Với sự nhiệt tình, năng động, cộng với sự đoàn kết, nhất trí trong Thành ủy, Thanh đã góp phần quan trọng tạo nên sự khởi sắc mới trong phát triển kinh tế xã hội của thành phố Đà Nẵng những năm 1995-1996 và cả thời gian sau ngày chia tách tỉnh", ông Lân viết.

Thành phố Đà Nẵng đang phát triển thành một đô thị hiện đại ở miền Trung. Ảnh:Nguyễn Đông.

Việc sắp xếp nhân sự đã xong, đến phần chia tách tài sản công sở. Do thị xã Tam Kỳ còn thiếu thốn nên những gì tốt đều được dành cho Quảng Nam, từ phương tiện làm việc, xe cộ, thông tin liên lạc. Sở nào có 2 xe công Quảng Nam được chọn chiếc tốt hơn. "Thường khi chia tách, cán bộ hay tranh giành tài sản. Nhưng Quảng Nam và Đà Nẵng hoàn toàn không có chuyện đó", ông Nguyễn Đức Tuấn (nguyên Giám đốc Sở Văn hóa Quảng Nam) nói.

Theo ông Tuấn, dù chia tách đơn vị hành chính nhưng hai địa phương Đà Nẵng và Quảng Nam luôn tương trợ nhau, "chia mà không tách". Đoàn nghệ thuật dân ca vào Quảng Nam phục vụ, còn đoàn nhà hát tuồng Nguyễn Hiển Dĩnh ở lại Đà Nẵng. Các bệnh viện ở Đà Nẵng cũng luôn ưu tiên chăm sóc người Quảng Nam. Trường chuyên Lê Quý Đôn của Đà Nẵng năm nào cũng dành học bổng hay chỉ tiêu cho Quảng Nam.

Ông Nguyễn Đức Tuấn khẳng định Đà Nẵng đã dành cơ sở vật chất tốt nhất cho Quảng Nam sau khi chia tách. Ảnh:Nguyễn Đông.

Mỗi lần Quảng Nam có bão lũ, nhiều người vẫn nhớ hình ảnh Chủ tịch Đà Nẵng Nguyễn Bá Thanh ngồi thuyền băng vào rốn lũ để chia sẻ lương thực, nước uống, hay vào vùng tâm bão khắc phục thiên tai, coi đó như chuyện của Đà Nẵng. Năm nào Đà Nẵng cũng dành ngân sách để xây trường nội trú, bệnh viện, đường sá ở Quảng Nam...

Từ một đô thị cấp 3, thành phố trực thuộc tỉnh với cơ sở hạ tầng nghèo nàn; bên bờsông là xóm nhà chồ, cuộc sống người dân bấp bênh theo những chiếc đò ngang..., sau khi tách khỏi tỉnh Quảng Nam để trực thuộc Trung ương, thành phố Đà Nẵng đã vươn lên mạnh mẽ trở thành một điểm sáng đô thị hiện đại của miền Trung cũng như cả nước.

Nhân dịp này,VnExpressđăng loạt bài về "câu chuyện 20 năm" của Đà Nẵng - thành phố bên bờ sông Hàn.

Theo Nguyễn Đông/VnExpress