(Thanh tra) - Nép mình bên mặt hồ Lắk thơ mộng, trong căn nhà dài đậm chất truyền thống, có một người đàn ông lặng lẽ dành trọn cuộc đời mình để sưu tầm và gìn giữ những hiện vật, di sản vô giá của cha ông. Đó là ông Y Kiêm Ayun, hay còn gọi thân mật là Yo Thọ, ở buôn Lê, xã Liên Sơn Lắk, tỉnh Đắk Lắk. Với lòng đam mê và sự cống hiến không ngừng, ông được mệnh danh là người "canh giữ" báu vật vô giá của văn hóa Tây Nguyên.
Trong không gian khiêm nhường nhưng tràn đầy hơi thở văn hóa của gia đình nghệ nhân Yo Thọ, du khách và những nhà nghiên cứu không khỏi choáng ngợp trước những bộ sưu tập độc đáo, phản ánh chiều sâu văn hóa của vùng đất này.
Tiếng vọng từ ngàn xưa: Bộ đàn đá kỳ bí
Nổi bật nhất trong "bảo tàng sống" của nghệ nhân Yo Thọ có lẽ là chín thanh đàn đá cổ. Đây không chỉ là những hiện vật khảo cổ đơn thuần, mà còn là minh chứng cho sự tồn tại của một nền văn minh cổ xưa, ẩn mình sâu trong lòng đất.
Trong số đó, có một bộ hoàn chỉnh gồm sáu thanh với âm vực tương đồng với bộ chiêng sáu chiếc của người M'nông. Ba thanh còn lại, có một thanh đã bị gãy đôi, tuy chưa ghép âm được, nhưng theo nhận định của ông Yo Thọ, chúng có thể là một phần của một bộ đàn đá khác.
Câu chuyện về bộ đàn đá này cũng đầy duyên kỳ ngộ. Cách đây 15 năm, những thanh đá quý giá này được phát hiện hoàn toàn tình cờ tại xã Krông Nô, cách trung tâm xã Liên Sơn Lắk khoảng 40 km. Một người đàn ông trong quá trình đào bắt dúi đã chạm phải những thanh đá có độ dài ngắn khác nhau nằm sâu dưới bụi le.
Nhận thấy sự khác lạ, người này đã mang về nhà, và câu chuyện về "những hòn đá biết hát" nhanh chóng lan truyền khắp vùng. Với kiến thức sâu sắc về văn hóa truyền thống và niềm đam mê cổ vật, nghệ nhân Yo Thọ đã tìm đến chủ nhân, sau đó rước những báu vật vô danh này về ngôi nhà của mình.
Theo phong tục truyền thống của người M’nông R’lăm, khi có được vật quý, gia đình sẽ tổ chức nghi lễ cúng trang trọng. Gia đình ông Yo Thọ đã tổ chức lễ cúng bộ đàn đá kéo dài nhiều ngày, với sự chung vui của bà con trong buôn cùng họ hàng nội ngoại, lắng nghe những thanh âm huyền bí từ đá vọng về.
Nghệ nhân tiết lộ, ở thời điểm đó, ông đã mua lại bộ đàn đá với giá trị tương đương 1,5 tấn cà phê nhân. 15 năm trôi qua, bộ đàn đá vẫn được ông giữ gìn như báu vật và những thanh âm của chúng vẫn vang vọng trong nếp nhà truyền thống vào những sự kiện quan trọng của gia đình hay các dịp lễ hội lớn của buôn làng.
"Linh hồn" của đại ngàn: Bộ sưu tập ché cổ
Bên cạnh đàn đá, 20 chiếc ché cổ trong bộ sưu tập của nghệ nhân Yo Thọ cũng là một điểm nhấn đặc biệt. Mỗi chiếc ché mang một câu chuyện riêng, một dấu ấn thời gian và một giá trị lịch sử sâu sắc. Ché không chỉ là vật dụng sinh hoạt mà còn là tài sản quý giá, biểu tượng của sự giàu có, quyền lực và tinh thần của các dân tộc Tây Nguyên.
Đặc biệt phải kể đến hai chiếc ché Tang Suk và ché Yang Mih, được ông sưu tầm và mua lại từ người dân ở xã Dur Kmăn. Ché Tang Suk thuộc dòng ché tang cũ, thường được cha ông ngày xưa trao đổi bằng trâu hoặc bò. Với họa tiết cành hoa và ba sợi dây thừng quấn quanh thân, ché Tang Suk thường dùng trong các lễ cúng lớn như lễ cúng sức khỏe, mừng thọ, cúng nhà mới, bỏ mả… và được xem là cầu nối giữa con người với thần linh. Còn ché Yang Mih (có hình rồng phượng), với họa tiết rồng bay, là biểu tượng của quyền lực, may mắn và thịnh vượng trong văn hóa của người Êđê và M’nông.
Nghệ nhân Yo Thọ bộc bạch, ché không chỉ là vật quý mà còn được coi như một thành viên trong gia đình. Chúng được chia sẻ mọi buồn vui, chứng kiến những sự việc trọng đại trong đời của mỗi cá nhân, gia đình hay cả cộng đồng. Vì vậy, khi rước ché về nhà, chủ nhà sẽ thực hiện nghi lễ chào đón như một thành viên mới. Tương tự, khi bán hoặc cho đi, cũng phải làm lễ cúng chia tay đầy trang trọng.
Tiếng chiêng ngân vang: Di sản trăm năm
Cùng với đàn đá và ché, nghệ nhân Yo Thọ còn sở hữu nhiều bộ chiêng cổ có niên đại hàng trăm năm. Mỗi bộ chiêng mang một câu chuyện, một ý nghĩa riêng, được truyền từ đời này sang đời khác. Ông Yo Thọ biết rõ xuất xứ từng chiếc chiêng, tên gọi, chức năng và vai trò của chúng trong từng nghi lễ. Không chỉ là người sưu tầm, ông còn là một nghệ nhân chơi chiêng điêu luyện, là thành viên có nhiều đóng góp cho việc bảo tồn văn hóa cồng chiêng tại địa phương.
Bộ sưu tập của nghệ nhân Yo Thọ không chỉ là một tập hợp các hiện vật đơn thuần, đó là một bảo tàng sống động, một minh chứng cho sự giàu có về văn hóa của đồng bào Êđê, M’nông ở Tây Nguyên.
Ông Yo Thọ quan niệm rằng, việc bảo tồn văn hóa không chỉ là cất giữ mà còn là lan tỏa. Vì vậy, ông thường xuyên đón tiếp các đoàn khách du lịch, những nhà nghiên cứu đến tham quan và tìm hiểu về bộ sưu tập của mình. Bằng những câu chuyện mộc mạc, chân thật, ông đã truyền lửa cho thế hệ trẻ, giúp họ hiểu hơn về giá trị của văn hóa truyền thống cha ông.
Người đàn ông lặng lẽ giữa lòng hồ Lắk ấy, bằng tâm huyết và tình yêu vô bờ bến, đã và đang gìn giữ, thắp sáng ngọn lửa văn hóa Tây Nguyên, để những giá trị ấy mãi trường tồn cùng thời gian.
