Sự cố vỡ một phần đập Nhà máy Thủy điện Bắc Khê 1 đã rung lên hồi chuông cảnh tỉnh về câu chuyện an toàn hồ chứa và vận hành xả lũ của các nhà máy thủy điện. Ảnh: Nông Huyền

May mắn, nhờ sự chủ động ứng phó kịp thời, đã không có thiệt hại về người. Song, sự việc phơi bày nhiều vấn đề cần được nhìn nhận nghiêm túc, là một phép thử khắc nghiệt đối với công tác quản lý an toàn công trình thủy điện tại Việt Nam.

Khi “lá chắn nước” trở thành phép thử giữa mùa mưa lũ

Khoảng 13 giờ 35 phút ngày 7/10/2025, dưới sức ép khủng khiếp của lượng mưa lớn dồn dập sau bão số 11 (Matmo), một phần thân đập và cửa nhận nước của Nhà máy Thủy điện Bắc Khê 1 (xã Tân Tiến, tỉnh Lạng Sơn) bất ngờ bị vỡ, tạo ra lỗ hổng dài gần 5 mét, sâu hơn 3 mét. Lưu lượng nước về hồ tại thời điểm đó lên đến hơn 1.500 m³/giây, vượt xa khả năng ứng phó của công trình có dung tích gần 4,8 triệu m³.

Nước từ hồ chứa tràn mạnh xuống hạ du khiến người dân vô cùng lo lắng, nhiều hộ khẩn trương di chuyển tài sản, vật nuôi đến nơi an toàn. Thiệt hại vật chất của riêng nhà máy ước tính khoảng 50 tỷ đồng, song mối lo lớn nhất không nằm ở con số ấy, mà ở nguy cơ thảm họa nếu không có sự ứng phó kịp thời.

Ngay khi phát hiện sự cố, Công ty Cổ phần Thủy điện Bắc Khê 1 - chủ đầu tư dự án đã phối hợp với chính quyền địa phương, lực lượng quân đội, công an và ngành điện khẩn trương triển khai biện pháp ứng cứu. Hơn 300 người được huy động, gần 200 hộ dân vùng hạ du được sơ tán an toàn. Chính sự chủ động và phối hợp nhịp nhàng này đã giúp Lạng Sơn tránh được một thảm kịch đáng tiếc.

Đến nay, công trình đã được gia cố tạm thời, mực nước hồ được hạ thấp, hiện trường được phong tỏa để đánh giá thiệt hại và triển khai phương án khắc phục lâu dài. Chủ đầu tư cam kết sửa chữa vĩnh cửu đoạn đập bị hư hại ngay khi điều kiện thời tiết cho phép, đưa công trình trở lại trạng thái an toàn tuyệt đối.

Bài học lớn từ một “vết nứt nhỏ”

Sự cố tại Bắc Khê 1 một lần nữa làm nóng lên câu chuyện an toàn hồ chứa và vận hành xả lũ - vấn đề không mới nhưng luôn thời sự trong bối cảnh thời tiết cực đoan và biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt.

Mưa lớn cùng với sự cố vỡ đập khiến nhiều xã vùng hạ du của thủy điện Bắc Khê 1 bị ngập. Ảnh: Cổng thông tin tỉnh Lạng Sơn

Dù công suất chỉ 2,4 MW, hồ chứa của Bắc Khê 1 có dung tích gần 5 triệu m³ - con số không hề nhỏ nếu xét đến khả năng ảnh hưởng đối với khu vực hạ du. Sự chênh lệch giữa quy mô hồ và công suất nhà máy cho thấy rủi ro cao nếu khâu thiết kế, giám sát và vận hành không được thực hiện nghiêm túc.

Theo quy định của Bộ Công Thương, mỗi công trình thủy điện phải có quy trình vận hành hồ chứa được phê duyệt và cập nhật hằng năm, đặc biệt trước mùa mưa lũ. Tuy nhiên, thực tế cho thấy ở nhiều nhà máy thủy điện nhỏ, công tác này vẫn còn hình thức, thậm chí bị xem nhẹ vì hạn chế về kinh phí và nhân lực kỹ thuật.

Ngay sau sự cố Bắc Khê 1, Bộ Công Thương đã ban hành công điện khẩn, yêu cầu các địa phương kiểm tra, rà soát toàn bộ hồ chứa thủy điện nhỏ trên địa bàn, nhất là những hồ có dung tích lớn so với công suất nhà máy. “Không cho phép tích nước ở các hồ chưa đảm bảo an toàn, đồng thời phải lập phương án cụ thể bảo vệ vùng hạ du khi có sự cố”, Bộ nhấn mạnh.

Đại diện Bộ Công Thương cũng cho biết, công tác quản lý, kiểm tra các đập thủy điện nhỏ cần được tăng cường thực chất hơn, tránh tình trạng “giấy tờ đủ nhưng thực tế rỗng”. Thông tư 09/2019/TT-BCT về quản lý an toàn đập và hồ chứa thủy điện cũng sẽ được rà soát, điều chỉnh phù hợp hơn với điều kiện thời tiết cực đoan hiện nay.

Về phía Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), dù Bắc Khê 1 không thuộc hệ thống của Tập đoàn, nhưng EVN khẳng định các hồ chứa do đơn vị quản lý trên cả nước vẫn vận hành an toàn, tuân thủ nghiêm quy trình liên hồ chứa do Thủ tướng Chính phủ ban hành.

“Chúng tôi coi an toàn hồ chứa là nhiệm vụ sống còn, đặc biệt trong bối cảnh mưa lũ cực đoan. Mỗi sự cố, dù nhỏ, đều là lời cảnh báo để siết chặt hơn nữa quy trình quản lý và giám sát”, đại diện EVN nhấn mạnh.

Giữ an toàn cho hạ du - trách nhiệm không thể xao nhãng

Các chuyên gia thủy lợi cho rằng an toàn hồ chứa không chỉ nằm ở kỹ thuật hay thiết kế, mà còn phụ thuộc rất lớn vào công tác quản lý, dự báo và phối hợp giữa các cấp ngành.

Lực lượng phòng thủ dân sự tỉnh Lạng Sơn triển khai khắc phục hậu quả mưa lũ, sự cố vỡ đập. Ảnh: BCH phòng thủ dân sự tỉnh Lạng Sơn

Theo TS Hoàng Văn Thắng, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (cũ), Chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam: “Đảm bảo an toàn đập phải gắn với khái niệm quản lý lũ theo lưu vực sông, quản lý vận hành liên hồ chứa và quản lý vận hành thời gian thực". Ông nhấn mạnh, khi biến đổi khí hậu khiến mưa bão cực đoan diễn ra với tần suất dày hơn, việc điều hành hồ chứa không thể tách rời khỏi hệ thống dự báo, cảnh báo và cơ chế phối hợp giữa các đơn vị vận hành.

Thực tế, việc di dời gần 200 hộ dân vùng hạ du Bắc Khê 1 kịp thời đã giúp tránh thương vong. Song sự cố này cũng cho thấy sự cần thiết của việc xây dựng hệ thống cảnh báo tự động, trạm quan trắc và bản đồ ngập lụt hạ du, giúp chính quyền và người dân chủ động hơn trước khi sự cố xảy ra.

Theo các quy định hiện hành, mỗi công trình thủy điện đều phải có phương án phòng chống thiên tai và cứu hộ cứu nạn. Tuy nhiên, ở nhiều nơi, các phương án này chưa được diễn tập định kỳ hoặc chưa kết nối chặt chẽ với hệ thống cảnh báo cộng đồng.

“Người dân vùng hạ du cần được coi là một phần trong hệ thống an toàn, không chỉ là đối tượng được bảo vệ”, TS Thắng nêu quan điểm. Khi người dân hiểu quy trình xả lũ, được cung cấp thông tin kịp thời, họ sẽ chủ động bảo vệ mình và hỗ trợ lẫn nhau, giảm thiểu rủi ro.

Sự cố vỡ một phần đập Thủy điện Bắc Khê 1 tuy đã được kiểm soát, nhưng là bài học đắt giá đối với toàn ngành năng lượng về trách nhiệm trong quản lý và giám sát an toàn hồ chứa.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp, những hồ chứa - vốn được xem là “lá chắn nước” - vừa là nguồn năng lượng xanh, vừa là công trình điều tiết lũ quan trọng. Nhưng nếu thiếu kiểm soát, “lá chắn” ấy có thể trở thành mối nguy với chính cộng đồng mà nó được xây dựng để bảo vệ.

Những chỉ đạo khẩn trương của Bộ Công Thương, sự vào cuộc của EVN và chính quyền địa phương thể hiện tinh thần trách nhiệm và phản ứng nhanh. Tuy nhiên, điều quan trọng hơn cả là biến kinh nghiệm thành hành động thường xuyên, từ việc rà soát quy hoạch thủy điện nhỏ, siết chặt quy trình kiểm tra kỹ thuật, đầu tư hệ thống cảnh báo sớm cho đến việc nâng cao ý thức trách nhiệm của chủ đầu tư trong bảo đảm an toàn công trình.

An toàn hồ chứa không chỉ là bảo vệ một công trình thủy điện, mà còn là bảo vệ sinh kế và cuộc sống của hàng nghìn người dân vùng hạ du. Khi “lá chắn nước” được quản lý chặt chẽ và vận hành an toàn, dòng nước không chỉ tạo ra điện năng, mà còn mang lại sự bình yên và niềm tin vững chắc cho những miền quê nơi nó chảy qua.