(Thanh tra) - Hà Nội thường xuyên xuất hiện trong "màn sương" bụi mịn PM2.5 vào những ngày vừa qua, khiến câu hỏi về tương lai của bầu không khí Thủ đô trở nên trăn trở hơn bao giờ hết. Hà Nội sẽ ra sao nếu tình trạng ô nhiễm này cứ lặp lại và kéo dài? Câu trả lời nằm trong chính những hành động của chúng ta ngày hôm nay.
Hà Nội đang ô nhiễm thế nào?
Trong thời gian gần đây, hình ảnh bầu trời Thủ đô Hà Nội không còn xanh trong mà thường xuyên bị bao phủ bởi một "màn sương" xám đục, gây cảm giác ngột ngạt và khó thở. Khác với sương mù tự nhiên, đó là lớp bụi mịn độc hại PM2.5 tích tụ dày đặc, đẩy Hà Nội liên tiếp vào nhóm các thành phố có chất lượng không khí tệ nhất thế giới. Theo bảng xếp hạng của IQAir, từ năm 2018 đến 2024, Hà Nội luôn hiện diện trong top 20, thậm chí là ô nhiễm thứ 7 toàn cầu vào năm 2024.
Trong khi nhiều đô thị ô nhiễm khác trên thế giới đang cải thiện chỉ số PM2.5, Hà Nội lại chứng kiến sự gia tăng đáng báo động 11% nồng độ bụi mịn trong cùng giai đoạn, duy trì ở mức 30-40 µg/m³ – cao hơn nhiều so với quy chuẩn Việt Nam (25 µg/m³) và khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) (5 µg/m³).
Chị Thu Hương (39 tuổi, trú tại phường Tây Mỗ), một phụ huynh có hai con nhỏ, chia sẻ trăn trở: "Những ngày qua, mỗi sáng mở cửa nhìn ra ngoài trời xám xịt, mình lại thấy lo cho các con, hai bé nhà mình thay nhau đi viện vì viêm tiểu phế quản. Có những ngày chỉ số ô nhiễm lên mức tím, mình phải giữ con hoàn toàn trong nhà, bật máy lọc không khí cả ngày đêm. Cảm giác như quyền được hít thở khí trời tự nhiên giờ trở thành một điều xa xỉ. Mình thật sự mong mỏi những giải pháp từ thành phố sớm có hiệu quả, để các con có thể thoải mái chạy nhảy ngoài trời mà không cần chiếc khẩu trang bịt kín".
Sự lo lắng của chị Hương cũng là nỗi lòng chung của nhiều người lao động tự do, những người phải làm việc ngoài trời hàng giờ liền. Họ không có máy lọc không khí hay cửa kính cách âm, "lá chắn" duy nhất chỉ là chiếc khẩu trang vải mỏng manh trước những luồng khói bụi cuồn cuộn trên mặt đường.
Nguyên nhân và tác động của ô nhiễm không khí đến cộng đồng
Việc Hà Nội liên tục "mắc kẹt" trong chu kỳ ô nhiễm nghiêm trọng, đặc biệt từ tháng 10 đến tháng 3 hằng năm, là hệ quả của sự chồng chất ba yếu tố chính: Nguồn thải từ bên ngoài, nguồn thải tại chỗ và điều kiện khí tượng bất lợi.
Nghiên cứu của nhiều tổ chức, chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước cũng đã chỉ rõ nguyên nhân ô nhiễm không khí của Hà Nội. Cụ thể, đó là hoạt động của các phương tiện giao thông (chiếm khoảng 60%), sản xuất công nghiệp, xây dựng (hơn 20%), đốt phụ phẩm nông nghiệp, rác thải (15%), còn lại đến từ các hoạt động y tế, dân sinh khác.
Theo báo cáo của Sở Nông nghiệp và Môi trường thành phố Hà Nội, kết quả quan trắc cho thấy ô nhiễm không khí tại Hà Nội những năm gần đây chưa có dấu hiệu suy giảm rõ rệt, thời gian ô nhiễm kéo dài cả về số giờ và số ngày, đặc biệt trong giai đoạn từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau.
Nguồn phát thải lớn nhất được xác định là giao thông, chiếm trên 50% nồng độ bụi mịn PM2.5, tiếp đến là công nghiệp, xây dựng, hoạt động đốt rác và các nguồn lan truyền từ bên ngoài thành phố.
Đáng chú ý, các tính toán mô hình cho thấy khoảng 58,65% lượng bụi PM2.5 sơ cấp xuất phát từ các nguồn thải trên địa bàn Hà Nội, phần còn lại chịu tác động từ các tỉnh lân cận và lan truyền xuyên biên giới, đặt ra yêu cầu cấp thiết về phối hợp liên vùng trong kiểm soát ô nhiễm không khí…
Ngoài ra, theo PGS.TS Nguyễn Thị Nhật Thanh (Đại học Công nghệ, Đại học Quốc gia Hà Nội), Hà Nội có địa hình lòng chảo, thấp hơn khu vực xung quanh nên chất ô nhiễm khó lưu thông, dễ tích tụ. Vào mùa Đông, Hà Nội chịu ảnh hưởng của gió mùa Đông Bắc khiến không khí lạnh, khô, khí quyển ổn định trong nhiều ngày liền, cản trở phát tán không khí, làm gia tăng ô nhiễm.
Nếu ô nhiễm không khí kéo dài, sức khỏe của cộng đồng sẽ là gánh nặng lớn nhất. Bụi mịn PM2.5 dễ dàng xâm nhập sâu vào phổi và máu, gây ra các bệnh lý nghiêm trọng.
Bác sĩ đông y Phạm Ngọc Tiến cho biết: "Khi ô nhiễm không khí kéo dài, chúng tôi ghi nhận số lượng bệnh nhân viêm đường hô hấp cấp, viêm phế quản, hen suyễn, và đặc biệt là các đợt cấp của bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính tăng lên rõ rệt. Bụi mịn hoạt động như một chất kích thích mạnh, gây viêm nhiễm và làm trầm trọng thêm các bệnh lý sẵn có. Trẻ em là đối tượng đặc biệt nhạy cảm vì đường hô hấp đang trong quá trình phát triển. Phơi nhiễm kéo dài với PM2.5 còn có thể dẫn đến suy giảm chức năng phổi mạn tính và tăng nguy cơ ung thư phổi trong tương lai".
Việc phải hít thở không khí độc hại ngay từ khi còn nhỏ sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất và trí não, đặt ra một nguy cơ sức khỏe lớn cho thế hệ tương lai. Bên cạnh đó, một Thủ đô nổi tiếng toàn cầu vì chất lượng không khí tồi tệ sẽ mất đi hình ảnh và sức hấp dẫn đối với khách du lịch và các nhà đầu tư nước ngoài.
Cần một giải pháp đồng bộ và sự chung tay của cộng đồng
Để phá vỡ vòng xoáy ô nhiễm dai dẳng này, cần một "liều thuốc" tổng thể, đồng bộ và quyết liệt, không chỉ từ chính quyền mà còn từ sự thay đổi hành vi của người dân. Mới đây, HĐND TP Hà Nội đã thông qua nghị quyết “cấm” xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch lưu thông trong Vành đai 1 từ ngày 1/7/2026, tiến tới cấm hoàn toàn sử dụng xe máy xăng trong Vành đai 3. Đây có thể được coi là một giải pháp trực diện nhằm kiểm soát nguồn thải giao thông, tuy nhiên vẫn cần thêm nhiều giải pháp khác tiến hành đồng bộ cùng lúc để có thể kiểm soát được hoàn toàn mức độ ô nhiễm không khí tại Thủ đô.
Tại cuộc họp bàn giải pháp kiểm soát ô nhiễm không khí trên địa bàn Thủ đô mới đây, các chuyên gia đã đồng loạt nhấn mạnh việc thay đổi tư duy quản lý, bắt đầu từ khâu nghiên cứu nền tảng. GS.TS Hoàng Xuân Cơ, Trưởng ban Khoa học, Hội Kinh tế môi trường Việt Nam, cho rằng Hà Nội cần rà soát lại các nghiên cứu cũ để tập trung vào những khảo sát thực chứng hơn. Trong đó, ưu tiên hàng đầu là làm rõ cơ chế hình thành bụi mịn thứ cấp – tác nhân đang chiếm tỷ trọng cao trong không khí. Song song đó, việc kiểm kê khí thải cần được thực hiện một cách thực chất và chi tiết, chỉ rõ quy mô cũng như sự phân bố phát thải từ hoạt động giao thông cho đến sản xuất công nghiệp để có lộ trình ứng phó chính xác.
Tiếp nối quan điểm về tính hiệu quả trong quản lý, TS Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam, đề xuất cần đẩy mạnh phân cấp trách nhiệm đến tận cấp xã, phường thay vì chỉ dừng ở cấp thành phố hay sở, ngành. Theo ông, công nghệ thông tin chính là chìa khóa để hiện thực hóa việc này thông qua việc xây dựng bản đồ GIS giúp số hóa toàn bộ nguồn thải. Hệ thống này sẽ cho phép giám sát chặt chẽ từng doanh nghiệp, hộ sản xuất dựa trên loại nhiên liệu và lưu lượng phát thải thực tế.
Bên cạnh những chiến lược dài hạn, các giải pháp mang tính tình thế và cấp bách cũng được đặt ra để cải thiện chất lượng sống ngay lập tức cho người dân. Các chuyên gia kiến nghị Hà Nội cần phát triển hệ thống cây xanh, đặc biệt là các tầng cây thấp phù hợp với đặc tính phân tán của bụi mịn. Đi kèm với đó là việc chuẩn hóa quy trình vệ sinh môi trường đô thị thông qua các hoạt động như rửa đường, rửa lá cây và tăng cường thu gom, xử lý rác thải. Những biện pháp này không chỉ đóng vai trò "màng lọc" giảm bụi tức thời mà còn giúp cải thiện cảnh quan, ngăn ngừa các dịch bệnh liên quan đến ô nhiễm không khí trong cộng đồng.
Trong khi chờ đợi các chính sách vĩ mô phát huy hiệu quả, mỗi người dân Hà Nội cần chủ động bảo vệ sức khỏe theo khuyến cáo của ngành Y tế. Bác sĩ Tiến cũng khuyến nghị một số biện pháp hữu ích để hạn chế tác động tiêu cực của bụi mịn bao gồm: Đeo khẩu trang đạt chuẩn lọc bụi mịn khi phải di chuyển ngoài trời; tránh tập thể dục ngoài trời vào sáng sớm hoặc tối muộn, thời điểm ô nhiễm thường nặng hơn; đóng kín cửa sổ khi mức AQI ở ngưỡng xấu, dùng máy lọc không khí nếu có; uống đủ nước, vệ sinh mũi họng mỗi ngày để giảm kích ứng; đưa trẻ nhỏ, người già hoặc người mắc bệnh nền đi khám khi có biểu hiện ho kéo dài, khó thở hoặc mệt bất thường.
Hơn lúc nào hết, TP Hà Nội cần tiến hành những biện pháp tổng thể, đồng bộ, quyết liệt, phối hợp với các địa phương lân cận cũng như tạo sự đồng thuận của người dân trong việc giải quyết dứt điểm nguồn gây ô nhiễm trên địa bàn. Chỉ có hành động dứt khoát, khoa học và chung tay của cộng đồng ngay từ hôm nay mới có thể phá vỡ vòng xoáy ô nhiễm dai dẳng này, trả lại bầu không khí sạch và giữ gìn hình ảnh, sức sống cho Thủ đô ngàn năm văn hiến.
