Tham nhũng: Kẻ thù của nền dân chủ và phát triển

Tham nhũng có sức tàn phá rộng lớn đối với các xã hội, không chỉ làm suy yếu nền dân chủ và pháp quyền, dẫn đến vi phạm nhân quyền, “bóp méo” thị trường, "làm xói mòn” chất lượng cuộc sống, mà còn tạo điều kiện cho tội phạm có tổ chức, khủng bố và các mối đe dọa an ninh con người khác bùng phát. Sự nghiêm trọng của vấn đề này được thể hiện rõ rệt ở mọi quốc gia, dù lớn hay nhỏ, giàu hay nghèo. Đặc biệt, tại các quốc gia đang phát triển, những tác động của tham nhũng càng trở nên trầm trọng.

Nhận thức sâu sắc rằng tham nhũng không còn là vấn đề nội bộ của một quốc gia mà đã trở thành một hiện tượng xuyên quốc gia, tác động đến tất cả các xã hội và nền kinh tế, cộng đồng quốc tế đã dần thay đổi thái độ. Các nỗ lực có hệ thống đã đưa cuộc chiến chống tham nhũng vào chương trình nghị sự toàn cầu.

Hành trình kiến tạo công ước UNCAC: Từ quyết tâm chính trị đến khuôn khổ pháp lý toàn cầu

Sự cấp bách của việc hình thành một công cụ pháp lý quốc tế để đối phó với tham nhũng đã được thúc đẩy mạnh mẽ tại các diễn đàn toàn cầu. Hội nghị Quốc tế Monterrey về tài chính cho phát triển (tháng 3 năm 2002) đã nhấn mạnh rằng chống tham nhũng ở mọi cấp độ là một ưu tiên. Tiếp đó, tại Hội nghị Thượng đỉnh Thế giới Johannesburg về phát triển bền vững (tháng 8-9 năm 2002), tham nhũng đã được tuyên bố là mối đe dọa đối với sự phát triển bền vững của con người.

Chính từ những nhận thức và quyết tâm này, Đại hội đồng Liên hợp quốc đã chính thức thành lập một ủy ban đặc biệt để đàm phán một công cụ pháp lý quốc tế hiệu quả chống tham nhũng vào ngày 4/12/2000 (Nghị quyết 55/61). Với những nỗ lực không ngừng nghỉ, Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng (UNCAC) đã được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua bằng Nghị quyết 58/4 vào ngày 31/10/2003. UNCAC được coi là một "văn kiện mang tính bước ngoặt", bổ sung cho "Công ước liên hợp quốc về chống tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia" đã có hiệu lực vào ngày 29/9/2003. Để nâng cao nhận thức toàn cầu về tầm quan trọng của cuộc chiến chống tham nhũng, ngày 9/12 đã được Đại hội đồng Liên hợp quốc chọn là Ngày Quốc tế Chống tham nhũng.

Các trụ cột của UNCAC: Khuôn khổ toàn diện cho cuộc chiến chống tham nhũng

UNCAC được xây dựng dựa trên nhiều trụ cột chính, cung cấp một khuôn khổ hiệu quả để phòng ngừa, điều tra, truy tố và thu hồi tài sản tham nhũng.

Trụ cột đầu tiên và nền tảng là các biện pháp phòng ngừa. Công ước yêu cầu các quốc gia thành viên phát triển và duy trì các chính sách phòng, chống tham nhũng hiệu quả, thúc đẩy sự tham gia của xã hội và tuân thủ các nguyên tắc pháp quyền, quản lý công vụ và tài sản công một cách minh bạch, có trách nhiệm. Điều này bao gồm việc thiết lập các cơ quan chuyên trách độc lập, tăng cường tính liêm chính và các quy tắc ứng xử trong khu vực công, cải thiện hệ thống tuyển dụng, bổ nhiệm dựa trên năng lực, và nâng cao tính minh bạch trong mua sắm công, quản lý tài chính công. UNCAC cũng thúc đẩy các biện pháp phòng ngừa tham nhũng trong khu vực tư nhân, cải thiện tiêu chuẩn kế toán, khuyến khích sự tham gia của xã hội, và ngăn chặn rửa tiền qua các chế độ giám sát tài chính chặt chẽ.

Trụ cột thứ hai là hình sự hóa và thực thi pháp luật. Công ước đòi hỏi các quốc gia hình sự hóa rộng rãi các hành vi tham nhũng, bao gồm hối lộ công chức trong nước và nước ngoài, tham ô, biển thủ tài sản của công chức, môi giới hối lộ, lạm dụng chức vụ, quyền hạn, và làm giàu bất hợp pháp. Đồng thời cũng khuyến nghị hình sự hóa hối lộ và tham ô trong khu vực tư nhân và đặc biệt yêu cầu hình sự hóa hành vi rửa tiền liên quan đến các tội phạm gốc này. Để đảm bảo thực thi hiệu quả, Công ước quy định các biện pháp chống cản trở tư pháp, thiết lập trách nhiệm pháp lý đối với pháp nhân, và đảm bảo việc điều tra, truy tố, xét xử hiệu quả cùng với bảo vệ nhân chứng, người tố cáo.

Trụ cột thứ ba là hợp tác quốc tế. Nhận thức tham nhũng là vấn đề xuyên quốc gia, UNCAC nhấn mạnh sự hợp tác chặt chẽ. Trụ cột này bao gồm các cơ chế như dẫn độ, tương trợ tư pháp hình sự (MLA), và hợp tác thực thi pháp luật. Các quốc gia được khuyến khích cung cấp tương trợ tư pháp rộng rãi nhất trong điều tra, truy tố và tố tụng liên quan đến tham nhũng, kể cả xác định, phong tỏa, truy tìm tiền thu được từ tội phạm.

Trụ cột thứ tư là thu hồi tài sản. Đây là nguyên tắc cơ bản và đột phá của UNCAC, nhằm đảm bảo tài sản có nguồn gốc từ tham nhũng được trả lại cho các quốc gia bị thiệt hại. Công ước yêu cầu các quốc gia ngăn chặn và phát hiện chuyển giao tài sản bất hợp pháp, bao gồm việc tăng cường kiểm tra tài khoản có giá trị cao và yêu cầu kê khai tài chính của công chức. Công ước thiết lập cơ chế thu hồi tài sản trực tiếp, cho phép quốc gia khởi kiện dân sự ở tòa án nước ngoài để xác lập quyền sở hữu. Hơn nữa, Công ước tạo điều kiện hợp tác quốc tế trong tịch thu và trả lại tài sản bị tịch thu cho quốc gia yêu cầu, đặc biệt trong trường hợp tham ô công quỹ.

Cuối cùng, trụ cột thứ năm là hỗ trợ kỹ thuật và trao đổi thông tin. UNCAC khẳng định tầm quan trọng của hỗ trợ kỹ thuật và trao đổi thông tin, đặc biệt cho các nước đang phát triển, nhằm xây dựng năng lực phòng, chống tham nhũng hiệu quả. Các quốc gia được khuyến khích phát triển chương trình đào tạo cho đội ngũ cán bộ chống tham nhũng, bao gồm điều tra, hoạch định chính sách và thu hồi tài sản. Trụ cột này cũng thúc đẩy thu thập, trao đổi, phân tích thông tin về xu hướng tham nhũng, thực tiễn tốt nhất, và phát triển định nghĩa, phương pháp chung. Các đóng góp tự nguyện cho Văn phòng Liên hợp quốc về ma túy và tội phạm (UNODC) được khuyến khích để hỗ trợ các chương trình này. UNODC đã hỗ trợ Việt Nam hoàn thiện pháp luật, ví dụ sửa đổi Bộ luật Hình sự, Luật Phòng, chống tham nhũng và Luật Thanh tra.

Việt Nam và cam kết mạnh mẽ trong thực thi UNCAC

Việt Nam đã trở thành quốc gia thành viên của Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng từ năm 2009. Điều này khẳng định cam kết mạnh mẽ của Việt Nam trong cuộc chiến chống tham nhũng và hội nhập với các chuẩn mực quốc tế.

Bà Nguyễn Nguyệt Minh, Phụ trách Cơ quan Phòng, chống ma túy và tội phạm Liên hợp quốc (UNODC) tại Việt Nam, đã nhấn mạnh vai trò trung tâm của Công ước này: "Công ước UNCAC là văn kiện phòng, chống tham nhũng toàn cầu có tính chất ràng buộc nhất", với 191 quốc gia và tổ chức đã trở thành thành viên.

UNODC, với vai trò là cơ quan bảo vệ Công ước UNCAC, đã và đang đồng hành cùng Việt Nam trong quá trình nội luật hóa và thực thi các quy định của Công ước. Bà Nguyễn Nguyệt Minh khẳng định, việc "Việt Nam sửa đổi Luật Thanh tra được coi là một hành động cụ thể của Chính phủ nhằm thực thi Công ước UNCAC". Đây là minh chứng rõ ràng cho nỗ lực của Việt Nam trong việc hài hòa hóa hệ thống pháp luật quốc gia với các chuẩn mực quốc tế về phòng, chống tham nhũng, hướng tới một nền quản trị hiệu quả và minh bạch hơn.

Với vai trò là cơ quan giám sát của Công ước UNCAC, UNODC đặc biệt chú trọng hỗ trợ các quốc gia thành viên như Việt Nam hoàn thiện pháp luật, chính sách và nâng cao hiệu lực, hiệu quả thực hiện công ước. Sự hỗ trợ của UNODC đối với Việt Nam trong những năm gần đây rất toàn diện. Cụ thể, UNODC đã hỗ trợ Việt Nam trong việc sửa đổi Bộ luật Hình sự, Luật Phòng, chống tham nhũng và đặc biệt là Luật Thanh tra cùng các văn bản quy phạm hướng dẫn thực hiện. Các hoạt động này bao gồm việc tổ chức các buổi tọa đàm, hội thảo, tham vấn với các bên liên quan về hoàn thiện pháp luật về phòng, chống tham nhũng trên tinh thần các chuẩn mực quốc tế.

UNODC đã nâng cao năng lực cho các thanh tra viên, điều tra viên, công tố viên và các bộ, ngành có liên quan nhằm nâng cao năng lực phát hiện, điều tra và truy tố hành vi tham nhũng. Việc phối hợp tổ chức hội thảo hoàn thiện Luật Thanh tra cũng là một bước tiếp nối trong mối quan hệ hợp tác giữa UNODC và Thanh tra Chính phủ trong quá trình hoàn thiện chính sách, pháp luật có liên quan đến phòng, chống tham nhũng. Điều này cho thấy sự đồng bộ và cam kết lâu dài trong công cuộc cải cách pháp luật và tăng cường năng lực quản trị.

Trước đó, trong khuôn khổ hội thảo về việc hoàn thiện dự thảo thông tư hướng dẫn quy trình xác minh tài sản, thu nhập, ông Trần Đăng Vinh, Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Thanh tra Chính phủ, đã nhấn mạnh tầm quan trọng của sự phối hợp giữa Thanh tra Chính phủ và UNODC tại Việt Nam trong công tác này. Ông Trần Đăng Vinh đánh giá cao vai trò của UNODC trong nỗ lực chung nhằm tăng cường tính minh bạch và hiệu quả trong công tác phòng, chống tham nhũng tại Việt Nam.

Tổng Thư ký Liên hợp quốc Kofi A.Annan đã nhấn mạnh khi UNCAC được thông qua: "Việc thông qua Công ước mới sẽ là một thành tựu đáng ghi nhận. Nhưng rõ ràng đó chỉ là một sự khởi đầu". Bằng cách loại bỏ một trong những trở ngại lớn nhất đối với sự phát triển, UNCAC có thể "giúp chúng ta đạt được các Mục tiêu Phát triển thiên niên kỷ".

Cuộc chiến chống tham nhũng là một thách thức lớn, đòi hỏi nỗ lực không ngừng và sự hợp tác chặt chẽ từ mọi phía: Chính phủ, các cơ quan chuyên trách, khu vực tư nhân và toàn thể xã hội. Với khuôn khổ pháp lý vững chắc như UNCAC và sự cam kết mạnh mẽ từ các quốc gia thành viên như Việt Nam, hy vọng về một tương lai minh bạch và liêm chính hơn đang ngày càng trở nên hiện thực.