Nghệ nhân Nhân dân Lê Xuân Ngũ cùng phường Xoan Phù Đức trình diễn tại Đình Lâu Thượng (xã Trưng Vương, thành phố Việt Trì). Ảnh: Vũ Thanh

Cùng với những thành tích quan trọng đã được Đảng, Nhà nước ghi nhận thể hiện tinh thần gương mẫu, nhiệt tình, tận tâm trong việc lưu giữ, trao truyền câu hát của tổ tiên, ông còn có những trải nghiệm, kỷ niệm độc đáo, ấn tượng với Hát Xoan mà đến nay người dân vẫn coi là kỷ lục của xã…

Câu Xoan xoa dịu chiến trường

Vẫn giọng nói trầm ấm của giọng ca thiên phú, vẫn phong thái đĩnh đạc, quắc thước với ánh mắt đôn hậu, chòm râu bạc trắng như cước, trí nhớ đáng kinh ngạc cùng cách dẫn dắt câu chuyện hấp dẫn khiến người nghe không dứt ra được nhưng mấy tháng nay sức khỏe ông Trùm phường Xoan Phù Đức có dấu hiệu đáng lo ngại. Vết thương cũ tái phát cộng với chứng xơ vữa động mạch khiến đôi chân cụ đau nhức, đi lại rất khó khăn. Từ giường nằm di chuyển ra bàn uống nước chưa đầy chục bước chân mà cụ phải chống gậy, vịn vào các thanh chắn run rẩy mất đến gần hai mươi phút.

Xua tay từ chối sự giúp đỡ của vợ và khách đến chơi, ông cười vui: “Cứ để tôi vận động cho giãn gân cốt, từng vào Nam ra Bắc, sang cả nước ngoài, đến bây giờ đôi chân lại giở chứng hành mình thế này”. Chuyện cụ được “đi công tác cùng lãnh đạo tỉnh” bằng máy bay sang nước ngoài từ năm 2005 cả làng Kim Đức chẳng ai lạ. Lúc bấy giờ, ở xã cũng đã có người đi xuất khẩu lao động, nhưng “đi công tác” lại là chuyện mang tầm khác hẳn. Năm đó, ông Ngũ được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa đi trình diễn tại hội thảo quốc tế ở Thái Lan. Ngày nhận hộ chiếu, cụ nghi ngại trình bày với anh cán bộ rằng tôi đi ô tô cả tháng chẳng sao chứ ngồi máy bay… xóc lắm, tuổi già không chịu được đâu.

Rồi ông thật thà kể: Cuối năm 1960, khi còn trong quân ngũ, tôi cùng anh em trong đơn vị hành quân sang giúp nước bạn Lào, ngồi máy bay quân sự của Liên Xô xóc muốn lộn óc, xây xẩm mặt mày. Người quê chất phác, nghĩ sao nói vậy, ai mà biết máy bay thương mại bây giờ lại êm, sướng đến thế, cảm giác chẳng khác gì nằm trên giường đệm.

Sang đất bạn, sau bài phát biểu tham luận của lãnh đạo tỉnh trong hội thảo, các ông lên biểu diễn hai tiết mục Xoan cổ Giáo trống, Giáo pháo. Không rõ quan khách quốc tế có hiểu gì không nhưng thấy vỗ tay nhiệt tình, ông Ngũ thở phào yên tâm là mình đã biểu diễn thành công.

Xoan mà lại, đến Vua Hùng còn thích nữa là người phàm. Không hay sao được!

Nghệ nhân Nhân dân Lê Xuân Ngũ. Ảnh: Vũ Thanh

Không chỉ đi máy bay, đây cũng là lần thứ hai ông Ngũ biểu diễn Xoan ở nước ngoài.

Nhập ngũ năm 1956, ông có gần ba năm cầm súng chiến đấu tại khu vực cánh đồng Chum - Xiêng Khoảng của nước bạn Lào. Xứ lạ quê người, sống giữa rừng thiêng nước độc, quân thù bủa vây, ranh giới giữa sự sống và cái chết mỏng manh như sợi tóc nhưng toàn lính trẻ nên chẳng mấy ai suy nghĩ, bận tâm, cứ rảnh rỗi phút nào lại túm tụm trò chuyện, vui văn nghệ. Đàn hay, hát giỏi, cậu lính trẻ Đất Tổ, Lê Xuân Ngũ luôn là hạt nhân trong các buổi văn nghệ ngẫu hứng, được đồng đội yêu mến đề nghị hát đủ các thể loại nhạc, trong đó, các làn điệu Xoan cổ luôn được đón nhận nhiệt tình. Giữa chiến trường khốc liệt, câu hát cửa đình thờ Vua nơi Đất Tổ như làn gió mát xoa dịu tâm hồn, làm vợi đi nỗi nhớ nhà của các chiến sỹ mới mười tám, đôi mươi lần đầu rời xa lũy tre làng…

Lập thành tích xuất sắc trong chiến đấu, ngày 27/7/1961, chiến sĩ Lê Xuân Ngũ được vinh dự đứng trong hàng ngũ của Đảng. Giữa chiến trường còn khét mùi khói súng, lễ kết nạp đảng viên mới diễn ra đơn giản nhưng trang trọng với sự chứng kiến của anh em đồng đội trong đơn vị. Với lính trẻ, dẫu chiến tranh khốc liệt đến đâu thì ngày vui vẫn không thể thiếu lời ca tiếng hát. Theo lời đề nghị của đồng đội, đồng chí, tân đảng viên Lê Xuân Ngũ lại tay nhịp phách, miệng cất cao lời Xoan cổ trong khi mắt ngân ngấn nước với niềm vui, tự hào. Trong thời khắc đặc biệt của đời người, tự đáy lòng, người chiến sĩ 23 tuổi càng ý thức sâu sắc trách nhiệm, tình cảm với Tổ quốc, với câu hát trao truyền của tổ tiên…

Niềm vui ông Trùm phường Xoan

Hơn chục năm nay, sức khỏe ngày càng giảm sút nhưng ông Ngũ lại luôn lạc quan, phấn chấn với niềm vui, tự hào khi chứng kiến mơ ước đau đáu cả đời người đã trở thành hiện thực.

Sinh ra trong gia đình có truyền thống hát Xoan, ông cụ thân sinh, bác họ, chú họ đều là các trùm phường Xoan Phù Đức thời trước Cách mạng tháng Tám, trong họ có nhiều kép, đào nổi tiếng thanh sắc, ngay từ nhỏ, cậu bé Lê Xuân Ngũ đã sớm được làm quen, nuôi dưỡng bằng các làn điệu Xoan cổ. Năng khiếu bẩm sinh được thừa hưởng từ dòng họ, cộng hưởng cùng sự chỉ bảo tận tình của người thân trong môi trường sống sôi động các hoạt động thực hành diễn xướng câu hát thờ Vua, đã giúp cậu nhanh chóng nắm bắt toàn bộ các quả cách Xoan, kỹ năng hát, múa, đánh trống, gõ phách, đặc biệt là kỹ năng hát dẫn cách. Càng hiểu, thành thục các kỹ năng thực hành, cậu càng thấy đam mê, gắn bó với câu hát của tổ tiên như hơi thở cuộc sống.

Con nhà nòi, cứng tay phách, tròn giọng ca là cậu thiếu niên Lê Xuân Ngũ đã là thành viên cứng của phường Xoan Phù Đức, thường xuyên tham gia các buổi biểu diễn trong các lễ hội đình làng và nhận lời giao lưu, kết nghĩa với các phường Xoan trong vùng, thậm chí có những chuyến đi kéo dài cả tháng trời về tận Bắc Ninh, Hà Tây (cũ) biểu diễn.

Cách mạng tháng Tám thành công, niềm vui độc lập tự do chưa được bao lâu, cùng với cả nước, người dân Kim Đức bước vào cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp trở lại xâm lược. Sống trong vòng kìm kẹp của chính quyền tay sai, những đêm trăng sáng, dẫu đình làng không còn, phường Xoan Phù Đức vẫn duy trì các đêm diễn động viên, khích lệ tinh thần chiến sỹ, đồng bào bền gan vững chí, vững tin kháng chiến nhất định thắng lợi…

Phường Xoan Phù Đức trình diễn tại Miếu Lãi Lèn (xã Kim Đức, thành phố Việt Trì). Ảnh: Vũ Thanh

Gần 20 năm trong quân ngũ, sau Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, hoàn thành nghĩa vụ công dân với Tổ quốc, ông Ngũ phục viên trở về quê hương. Đất nước vừa ra khỏi cuộc chiến, cũng như nhiều làng quê khác, cuộc sống của người dân Kim Đức gặp rất nhiều khó khăn, thiếu thốn. Đau xót hơn, đình làng, miếu cổ nơi diễn ra các lễ hội - không gian văn hóa thực hành diễn xướng Hát Xoan đã bị phá hoại, xuống cấp, đổ nát. Các thành viên phường Xoan người còn, người mất. Câu hát thờ Vua bỗng chốc tưởng như đã thành ký ức vời xa.

Năm 1979, cụ thân sinh tuổi cao sức yếu qua đời, ông Ngũ được tín nhiệm bầu làm Trùm phường Xoan Phù Đức. Vừa tham gia công tác tại hợp tác xã, vừa nhận trọng trách dẫn dắt, duy trì, củng cố phường Xoan, ông Ngũ đã thể hiện rõ vai trò gương mẫu, trách nhiệm của người đảng viên hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được tổ chức giao cũng như tâm huyết của nghệ nhân dân gian với câu hát trao truyền của cha ông.

Trong thời điểm kinh tế khó khăn, miếng cơm manh áo vẫn là gánh nặng được ưu tiên đặt lên vị trí hàng đầu, ông Ngũ đã nhiều lần tham mưu với Đảng ủy triển khai các biện pháp bảo tồn, giữ gìn giá trị văn hóa của Hát Xoan. Ông đã cùng với các cụ cao niên xin rước bài vị thờ Vua Hùng gửi ra Đình Hùng Lô trong thời chiến tranh loạn lạc, tu bổ không gian văn hóa Hát Xoan.

Phường Xoan Phù Đức được củng cố, ôn luyện thường xuyên và bắt đầu biểu diễn phục vụ nhân dân trong các dịp lễ hội.

Được Đảng ủy giao nhiệm vụ phát triển di sản Hát Xoan trong cộng đồng, với vai trò Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ Hát Xoan xã Kim Đức, từ năm 1998, cùng với các kỹ năng hát dẫn cách, hát đế, múa, trình diễn, đánh trống và cả sử dụng phách, ông Ngũ đã tận tâm truyền dạy cho gần 200 người đủ các lứa tuổi những hiểu biết về nguồn gốc lịch sử, giá trị văn hóa của Hát Xoan. Nhiều học trò của ông đã trở thành các đào, kép nổi danh trong các phường Xoan, có người được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Hát Xoan Phú Thọ…

Cả đời gắn bó, tận tâm tận lực với câu hát trao truyền của tổ tiên, ông Ngũ đã có những cống hiến quan trọng, góp phần cùng Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Đất Tổ làm nên kỳ tích chưa từng có tiền lệ: Thoát ra khỏi diện cần được bảo vệ khẩn cấp, được UNESCO công nhận Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Thành tích của ông đã được ghi nhận bằng những danh hiệu cao quý: Nghệ nhân Dân gian Việt Nam, Nghệ nhân Hát Xoan Phú Thọ, Nghệ nhân Ưu tú, Nghệ nhân Nhân dân cùng hàng loạt giấy khen, bằng khen của các cấp, các ngành. Tuổi cao, sức yếu, không còn tham gia biểu diễn hay truyền dạy kỹ năng thực hành, nhưng các phường Xoan trong xã vẫn kính trọng coi ông là người đứng đầu, có vai trò cột trụ, “tiên chỉ”, biểu tượng cao đẹp cho trách nhiệm, tình cảm, tâm huyết của người con Đất Tổ với câu hát thờ Vua.

Không bận tâm về vật chất, dẫu con cái phương trưởng cũng như chính quyền địa phương nhiều lần đề nghị giúp đỡ xây mới nhưng ông Ngũ và vợ vẫn quyết định sống trong hai gian nhà tranh vách đất đã gắn bó cả đời người. Ngôi nhà đã chứng kiến hàng trăm đào, kép được cụ truyền dạy thành tài hàng ngày vẫn tấp nập khách thăm hỏi, xin cụ chỉ bảo các kỹ năng thực hành các làn điệu Xoan cổ.

Quy luật thời gian vốn khắc nghiệt, tuổi già sức yếu do bệnh tật nhưng được chứng kiến câu hát thờ Vua được giữ gìn, lan tỏa sâu rộng, được nhân loại vinh danh, ông Ngũ thấy mãn nguyện lắm.

Niềm vui càng được nhân lên khi trong dịp kỷ niệm 76 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9, ông được nhận Huy hiệu 60 tuổi Đảng. Nhiệm vụ Đảng giao, tâm nguyện với di sản trao truyền của cha ông đã tròn vẹn. Đời người đâu mấy ai được hạnh phúc, mãn nguyện như ông Trùm Phường Xoan Phù Đức...