(Thanh tra) - Mỗi độ Tết đến Xuân về, đồng bào các dân tộc huyện vùng cao huyện Quan Hóa, tỉnh Thanh Hóa lại nô nức đón Xuân, vui Tết với đầy đủ các bản sắc văn hóa của mình làm cho cuộc sống trong những ngày Tết cực kỳ vui tươi và thú vị.
Trao đổi với phóng viên Báo Thanh tra về tục lệ ăn Tết cổ truyền, phong tục tập quán đón Tết của đồng bào các dân tộc trên địa bàn huyện Quan Hóa, nghệ nhân Cao Bằng Nghĩa (dân tộc Thái), ở khu phố Khằm, thị trấn Hồi Xuân, huyện Quan Hóa khái quát:
Phong tục cúng Tết của người Thái
Trên địa bàn huyện Quan Hóa có các dân tộc Thái, Mường, Hoa, Mông sinh sống, từ bao đời nay đồng bào đều có tục lệ, nét văn hóa đón Tết, vui Xuân riêng, đối với dân tộc Thái, khi Tết đến, mọi nhà chuẩn bị đầy đủ các thứ cần thiết. Sáng mùng 1 Tết (âm lịch) mọi người, mọi nhà tập trung làm các mâm lễ Tết, trong đó mâm cúng tổ tiên là quan trọng nhất. Lễ vật trong mâm cúng tổ tiên có các đồ ăn như cá suối, thịt lợn luộc, gà luộc, xôi, canh măng. Các loại bánh truyền thống như bánh chè lam, bánh chưng trắng, bánh chưng đen, “bánh ít”…
Ngoài ra còn có các món được chế biến từ cá như: cá nướng (pá pính), cá làm canh (pá ệt cánh), và “hó móc” (cá trộn với gạo ngâm, đem lá dong gói và đồ chín). Tất cả các món này được đặt trên mâm gỗ hoặc mâm mây to.
Dân tộc Mường kiêng ra khỏi nhà sáng ngày mùng 1 Tết
Đối với dân tộc Mường, Tết cổ truyền là tục lệ lâu đời và được tổ chức quy mô nhất, kéo dài 3 ngày đầu tiên của năm mới âm lịch. Sáng ngày mùng 1 thường được cho là phải kiêng ra khỏi nhà, các gia đình đóng cửa, chỉ ăn uống trong gia đình với nhau.
Chỉ có người nào được cho là vía tốt, hợp với gia chủ, đem lại may mắn cho gia chủ thì được mời sang chơi xông đất, với quan niệm và ước nguyện, nếu người này sang xông đất thì trong năm đó gia đình sẽ làm ăn phát đạt, có sức khỏe, gặp nhiều may mắn. Đến khoảng 1 hoặc 2 giờ chiều, các gia đình mới bắt đầu mở cổng, sang các nhà họ hàng và láng giềng xung quanh đi chơi, thăm hỏi chúc tết lẫn nhau.
Trong mấy ngày Tết, trên bàn thờ tổ tiên luôn có hoa thơm, nến vàng, hương sắc đầy đủ là những lễ vật biểu trưng cho lòng thành dâng lên ông bà tổ tiên. Trong ngày Tết của người Mường Quan Hóa, món cá nướng rất quan trọng. Ngày xưa, khi gần đến Tết, người dân thường ra sông, suối đánh cá về để làm món cá nướng cho mấy ngày Tết. Cá được nướng lên rồi phơi khô, bỏ lên gác có thể giữ được lâu ngày trong các ngày Tết. Khi làm cỗ Tết, cá được rửa sạch, cho gia vị vào ướp, sau đó lấy lá chuối gói lại và đồ lên. Bên cạnh món cá, các món ăn truyền thống khác không thể thiếu được trong ngày Tết là thịt gà, thịt lợn…
Người Hoa kiêng người lạ đến nhà sáng ngày mùng 1 Tết
Đối với người Hoa ở Quan Hóa ăn Tết giống người Việt. Tết Nguyên đán là Tết to nhất, được người Hoa gọi là Tết cả. Tết Nguyên đán được bắt đầu tính từ ngày 23 tháng Chạp, tức là bắt đầu từ ngày cúng Tết Ông Táo.
Từ ngày 23 tháng Chạp cho đến 30 Tết còn một lễ nữa gọi là lễ “Vàn phúc”. Lễ này không có ngày cố định, thường được gia chủ chọn một ngày nào đó trong quãng từ 23 đến 30 tháng Chạp, dựa theo thông tin trên quyển sách lịch vạn niên, theo đó nếu trong quãng thời gian này có ngày nào ghi chữ “Giải thần”, tức là được quan niệm cho cúng tế, thì sẽ được chọn để làm lễ này. Lễ này có thể hiểu là “Lễ cảm ơn”. Gia chủ làm lễ này để cảm ơn không chỉ là các chức sắc trong cộng đồng mà còn là thổ địa, thần linh cai quản vùng đó, những người đã tạo điều kiện để gia đình trong một năm an lành, thịnh vượng.
Trong ngày 30 Tết, người Hoa khá nhiều lễ. Trước hết là lễ đón ông bà tổ tiên về ăn Tết với con cháu. Đầu tiên, gia đình cử người ra nghĩa địa nhờ ông “Vũ lâm” (người có chức năng trông coi âm phủ) mở cửa âm phủ để gia đình vào mời ông bà tổ tiên về ăn Tết với con cháu. Trong tối 30, gia đình phải thắp hương từ nhà ra tới nghĩa địa, đặc biệt là ở các ngã ba, với khoảng cách vài chục mét đến trăm mét là một điểm để thắp nén hương, để cho ông bà tổ tiên biết đường về. Từ ngày 30 trở đi đến hết Tết, trong nhà lúc nào cũng phải thắp hương, thắp đèn nến trên bàn thờ...
Tối ngày 30, gia đình làm cơm cúng tổ tiên, bao gồm 1 mâm cúng ngoài trời và một mâm cúng trong nhà. Lúc giao thừa, cúng mâm ngoài trời trước, sau đó cúng mâm trong nhà.
Sáng mùng 1 Tết, các gia đình thường rất kiêng có người lạ đến nhà, đặc biệt là người nào đó bị coi là có vía xấu, vì cho rằng điều đó sẽ đem lại xui xẻo trong gia đình trong cả năm. Gia chủ thường chọn trước người nào đó và nhờ người đó sang xông nhà. Việc chọn người sang xông nhà dựa vào việc người đó xem có phù hợp với mệnh của gia chủ, chứ không dựa trên quan niệm ngũ hành Kim - Mộc - Thủy - Thổ - Hỏa.
Đồng bào Mông tôn thờ các “vị thần” trong gia đình
Đối với dân tộc Mông, người Mông ở Quan Hóa ăn Tết truyền thống giống như các dân tộc xung quanh. Vì là một cộng đồng tương đối nhỏ trong vùng văn hóa Thái ở Quan Hóa, nên người Mông nơi đây hầu như không có hội lễ gì đặc biệt. Họ vẫn tham dự “Gầu tào”, hay tết “Tu su”. Tuy nhiên, thường phải di chuyển sang vùng khác, nơi mà cộng đồng Mông đông đúc hơn. Mặc dù thế, với văn hóa dân tộc Mông, việc di chuyển không thành vấn đề lớn, họ có thể di chuyển khi có Lễ hội ở Sơn La hay Mường Lát… để hòa trong tình cảm vui vẻ của các đồng tộc thân yêu.
Cộng đồng Mông ở Quan Hóa vừa theo đạo vừa theo tín ngưỡng truyền thống, mối quan hệ của họ rất hài hòa, đoàn kết. Với những người Mông theo tín ngưỡng truyền thống thì việc thờ cúng tổ tiên “Xử ka” là rất quan trọng, thông thường chỉ diễn ra vào đầu năm mới.
Ngoài ra, người Mông còn tôn thờ các vị thần trong gia đình của mình mà quan trọng hơn cả là Thần cửa, Thần buồng, Thần bếp, Thần Cột chủ… Trong niềm tin tín ngưỡng của họ, vạn vật đều có linh hồn, vì thế họ tin rằng chỗ nào cũng có “ma” trú ngụ. Đầu xuân năm mới, vật dụng trong gia đình, nông cụ, chuồng gia súc đều được cọ rửa sạch, treo giấy đỏ, giấy hồng để mọi vật được vui ăn năm mới, nghỉ ngơi sau một năm vất vả.
Mặc dù chỉ là một cộng đồng tương đối ít người trong huyện Quan Hóa, nhưng người Mông với sự cư trú khác hẳn với các dân tộc Thái, Mường, Kinh, Hoa đã đem lại cho huyện Quan Hóa thêm những sắc màu văn hóa riêng.
