Miền quê Kinh Bắc xưa, nay là Bắc Giang - Bắc Ninh được ngăn chia bởi dòng sông Cầu (sông Như Nguyệt), trong đó bờ Nam thuộc tỉnh Bắc Ninh, còn bên này bờ Bắc là Bắc Giang. Dòng sông ấy gắn liền với những trang sử chống giặc ngoại xâm hào hùng của dân tộc trong quá khứ và cư dân hai bên sông cũng nổi tiếng với những làn điệu dân ca quan họ êm ả, mượt mà, những làng quan họ cổ “có lề lối”, với “khuôn vàng thước ngọc”.

Đôi dòng dân ca quan họ

Người dân đôi dòng sông Cầu lâu nay vẫn quan niệm, đã chơi quan họ thì phải "tinh mới tường", tức là phải hiểu, phải chơi có lề có lối, thanh cao và phải hát bằng cả trái tim, giữ gìn được bản sắc truyền thống. Chơi cho “chỉ nổi kim chìm”, cho lở đất long trời mới xứng là trai gái Kinh Bắc.

Chắc hẳn du khách khi đến thăm làng quan họ cổ ở Bắc Giang sẽ chẳng thể nào quên hình ảnh thấp thoáng bên từng cổng làng, con ngõ nhỏ là những tà áo tứ thân, nón quai thao thướt tha, hoặc bắt gặp một ánh mắt lúng liếng trao gửi tình tứ, e thẹn của những anh hai, chị hai quê hương quan họ giữa độ xuân thì. Những câu hát thực sự đã làm rung động trái tim bao người mỗi độ xuân sang. Trong bất giác sẽ chợt nhớ về câu hát: “Làng quan họ quê tôi, tháng Giêng mùa hát hội/Những đêm trăng hát gọi, con sông Cầu làng bao xanh”. 

Đến hẹn lại lên, không biết bao mùa lễ hội trôi qua, trái tim lại thêm thổn thức, ai có về Kinh Bắc tháng Giêng mới thấy hết cái không khí náo nức, hồ hởi của một miền hội hát như dập dìu, mời gọi. Những liền anh, liền chị quan họ như đã giũ bỏ được cái vẻ lam lũ, vất vả thường ngày bên ruộng đồng để như lạc vào thế giới của thần tiên. Anh hai, chị hai nô nức trẩy hội từ làng này sang làng khác, rồi vượt sông Cầu sang giao lưu bên quan họ bạn ở phía Nam sông Cầu. Họ hát để thay cho lời nói, tâm sự gửi cả vào câu hát, đó cũng là cái tình của người quan họ đã thấm thía, lan tỏa vào từng thớ đất, mạch nước.

Có đi sâu vào tận cùng những mạch nguồn, dòng chảy ấy mới hiểu hết cái hay, cái đẹp và sâu lắng của người quan họ. Bởi bao đời nay, người dân đôi dòng sông Cầu vẫn quan niệm, đã chơi quan họ thì phải "tinh mới tường", tức là phải hiểu, phải chơi có lề có lối, thanh cao và phải hát bằng cả trái tim, giữ gìn được bản sắc truyền thống. Cũng bởi thế người quan họ mới có câu: Xưa kia nam nữ trẻ già/Ai mà ca được ắt là hiển vinh/Ngẫm xem các giọng cho tinh/Ai mà ca được hiển vinh muôn đời. 

Đến hẹn lại lên, không biết bao mùa lễ hội trôi qua, trái tim lại thêm thổn thức, ai có về Kinh Bắc tháng Giêng mới thấy hết cái không khí náo nức, hồ hởi của một miền hội hát như dập dìu, mời gọi. Ảnh: NK

Ở mạn Bắc sông Cầu có những nghệ nhân cao tuổi vẫn say mê câu hát, họ là những “báu vật sống” đang truyền dạy vốn văn hóa dân tộc cho thế hệ sau, như làng Trung Đồng, xã Vân Trung, làng Đình Cả, xã Quảng Minh hay Tam Tầng, xã Quang Châu (Việt Yên)... có câu lạc bộ quan họ toàn những nghệ nhân U70 đến U90. Các cụ biết hát quan họ từ khi “Răng non trắng tựa như ngà/Đến nay trơ lợi vẫn ca rõ nhời” và vẫn thuộc cả trăm bài quan họ cổ, “biết đủ lối, thuộc đủ câu”.

Thế nhưng trong cái chung vẫn có nét riêng. Quan họ truyền thống không có nhạc đệm, liền anh, liền chị chỉ hát “chay” mà đã thể hiện được tâm sự, nỗi lòng, cái da diết, khôn nguôi, khắc khoải của người quan họ. Ở Bắc sông Cầu cũng có những làng quan họ cổ với sinh hoạt độc đáo đến mức có thể xem là “độc nhất vô nhị”. Như Thổ Hà - nơi duy nhất vẫn giữ được lối hát canh quan họ cổ truyền, nơi có cảnh hát đón bạn trên sông Cầu mà khắp vùng Kinh Bắc không đâu có được, nghệ nhân Phú Hiệp ở làng này vẫn nằm lòng vanh vách mấy trăm bài đối đáp cổ.

Đứng bên bến đò Thổ Hà, du khách cảm nhận được không gian trên bến dưới thuyền mênh mang sóng nước. Cảnh vật, con người đó khiến nhiều người liên tưởng đến các làn điệu quan họ cổ như Gọi đò, Ngồi tựa mạn thuyền, Giã bạn... ra đời từ chính không gian ấy.

Quan tâm và gìn giữ làn điệu dân ca quan họ cổ

Năm 2009, khi dân ca quan họ được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại thì quan họ lại càng được sự quan tâm của nhiều cấp, nhiều ngành và đặc biệt là sự quan tâm của các du khách trong nước và quốc tế.

Một trong những điểm nhấn trong bảo tồn làn điệu dân ca quan họ là việc tổ chức Liên hoan Hát quan họ huyện Việt Yên và Liên hoan Hát quan họ tỉnh Bắc Giang. Ảnh: NK

Tỉnh Bắc Giang đã có nhiều chương trình bảo tồn như: Nghiên cứu, sưu tầm các làn điệu quan họ cổ, mở lớp truyền dạy, hỗ trợ thành lập các câu lạc bộ, hỗ trợ tăng âm loa đài, xây dựng nhà văn hóa - nơi tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ… Không chỉ những làng quan họ gốc, phong trào hát quan họ đã phát triển rộng khắp hầu hết các thôn, làng trong toàn tỉnh. Người dân hát ở nhiều nơi như hội làng, hội diễn, đám cưới, mừng thọ, lễ kỷ niệm…

Một trong những điểm nhấn trong bảo tồn làn điệu dân ca quan họ là việc tổ chức Liên hoan Hát quan họ huyện Việt Yên và Liên hoan Hát quan họ tỉnh Bắc Giang được duy trì hàng chục năm qua tại lễ hội Bổ Đà (xã Tiên Sơn, huyện Việt Yên), đã góp phần thực hiện cam kết của Việt Nam nói chung, tỉnh Bắc Giang nói riêng với UNESCO trong việc bảo tồn, phát huy có hiệu quả dân ca quan họ.

Ông Trần Minh Hà, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Giang khẳng định: Sau hơn 10 năm thực hiện cam kết với UNESCO, dân ca quan họ ngày càng tạo được dấu ấn và trở thành nét đẹp trong đời sống văn hóa của nhân dân. Loại hình dân ca ấy đã mang một sức sống mới, hòa trong nhịp thở của thời đại. Ý thức cộng đồng về giá trị di sản ngày càng sâu sắc. Thời gian tới, ngành sẽ tiếp tục tham mưu, triển khai điều tra, nghiên cứu, khôi phục các làng quan họ cổ. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng, truyền dạy hai loại hình này trong nhân dân, nhất là thế hệ trẻ; đưa dân ca quan họ vào chương trình giảng dạy trong trường học. Xây dựng cơ chế, chính sách đầu tư tu bổ, tôn tạo di tích tại các làng quan họ cổ gắn với phát triển du lịch. Đặc biệt chú trọng đẩy mạnh hoạt động, đa dạng hình thức sinh hoạt của các câu lạc bộ dân ca quan họ trên địa bàn để tiếp tục tạo sức lan tỏa mạnh mẽ cho di sản.

Ngoài ra, tỉnh Bắc Giang cũng đã cho triển khai các mô hình xã hội hóa rất thiết thực trong hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị dân ca quan họ như: Trại hè Bagico dành cho thiếu nhi với thương hiệu Chương trình “Em yêu làn điệu dân ca” vào dịp hè hằng năm thu hút được hằng trăm thiếu nhi tham gia. Từ hội thi này đã xuất hiện những em nhỏ mới 5-6 tuổi nhưng đã được ông, bà, cha, mẹ truyền dạy và thành thạo nhiều làn điệu dân ca quan họ cổ được xem là khó hát như: “Nam nhi”, “Cái hời cái ả”, “Xuôi ngược sông Cầu”, “Nguyệt gác mái đình”, “Đôi bên bác mẹ cùng già”, “Lên núi Ba Vì”… Điều này thêm khẳng định những giá trị văn hóa độc đáo của dân ca quan họ có sức hấp dẫn và lan tỏa mạnh mẽ, trở thành nhu cầu tự thân trong cộng đồng.

Quan họ Bắc sông Cầu cũng có những nghệ nhân, nghệ sĩ vinh dự được mời tham gia biểu diễn tại các nước châu Âu nhằm giới thiệu, quảng bá di sản tới bạn bè thế giới. Ngàn đời nay câu quan họ xứ Kinh Bắc đã thắp lên những ngọn lửa tình yêu, sưởi ấm những trái tim đa cảm.