(Thanh tra) - Chỉ số chi phí không chính thức cho thấy khả năng ngăn ngừa tình trạng nhũng nhiễu doanh nghiệp - một yếu tố có ý nghĩa quyết định đối với việc xây dựng môi trường đầu tư, kinh doanh minh bạch, lành mạnh.
Trong bức tranh tổng thể của Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI), chỉ số chi phí không chính thức luôn được coi là một trong những chỉ số “nhạy cảm”. Bởi lẽ, nó vừa phản ánh chất lượng điều hành kinh tế của chính quyền địa phương, vừa là "thước đo" liêm chính, chất lượng phục vụ của nền công vụ. Hơn thế, chỉ số này còn cho thấy khả năng ngăn ngừa tình trạng nhũng nhiễu doanh nghiệp - một yếu tố có ý nghĩa quyết định đối với việc xây dựng môi trường đầu tư, kinh doanh minh bạch, lành mạnh.
Về bản chất, chỉ số chi phí không chính thức đo lường mức độ doanh nghiệp phải chi trả các khoản ngoài quy định của pháp luật khi thực hiện thủ tục hành chính, tiếp cận dịch vụ công, xin giấy phép, hoặc trong quá trình thanh tra, kiểm tra. Khác với nhiều chỉ tiêu mang tính kỹ thuật, chỉ số này được xây dựng trên cơ sở cảm nhận và trải nghiệm thực tế của doanh nghiệp. Chính vì vậy, nó phản ánh tương đối sát mức độ minh bạch và liêm chính trong thực thi công vụ ở từng địa phương.
Ý nghĩa đầu tiên và trực tiếp nhất của chỉ số chi phí không chính thức là góp phần nâng cao chất lượng phục vụ của bộ máy hành chính. Khi doanh nghiệp không phải “chi thêm” để công việc được giải quyết đúng hạn, đúng quy định, điều đó đồng nghĩa với việc thái độ phục vụ của cán bộ, công chức đã có chuyển biến, quy trình thủ tục được chuẩn hóa và mức độ minh bạch được cải thiện. Nói cách khác, chỉ số này đo lường mức độ chính quyền coi doanh nghiệp là đối tượng phục vụ, chứ không phải là đối tượng “xin – cho”.
Thực tiễn cho thấy, ở những địa phương có chỉ số chi phí không chính thức thấp, doanh nghiệp thường đánh giá cao tinh thần đồng hành của chính quyền, mức độ rõ ràng của thủ tục hành chính và sự nhất quán trong thực thi chính sách. Đây cũng là nền tảng quan trọng để xây dựng một nền hành chính phục vụ, lấy sự hài lòng của người dân và doanh nghiệp làm thước đo hiệu quả công vụ.
Không dừng lại ở chất lượng phục vụ, chỉ số chi phí không chính thức còn tác động trực tiếp đến môi trường đầu tư, kinh doanh và năng lực cạnh tranh của địa phương. Chi phí không chính thức, dù lớn hay nhỏ, đều làm tăng chi phí đầu vào, giảm khả năng dự báo và tạo ra những rủi ro tiềm ẩn cho hoạt động sản xuất, kinh doanh. Đáng lo ngại hơn, nó làm méo mó môi trường cạnh tranh, tạo lợi thế cho những doanh nghiệp “quen biết”, trong khi doanh nghiệp tuân thủ pháp luật lại chịu nhiều bất lợi.
Về dài hạn, những địa phương không kiểm soát tốt chi phí không chính thức sẽ khó tạo dựng niềm tin với nhà đầu tư, đặc biệt là nhà đầu tư mới. Ngược lại, môi trường kinh doanh minh bạch, nơi doanh nghiệp không phải lo lắng về các khoản chi ngoài luồng, chính là yếu tố cạnh tranh bền vững, quan trọng hơn cả các ưu đãi mang tính ngắn hạn. Bởi năng lực cạnh tranh thực chất không đến từ việc “trải thảm đỏ”, mà đến từ một hệ thống thể chế ổn định, công bằng và liêm chính.
Chỉ số chi phí không chính thức còn được nhìn nhận như một công cụ phòng ngừa nhũng nhiễu doanh nghiệp từ sớm, từ xa. Nhũng nhiễu trong hoạt động công vụ thường không phải những hành vi tham nhũng lớn, mà là những biểu hiện nhỏ, lặp đi lặp lại, diễn ra ở khâu tiếp xúc trực tiếp giữa cán bộ thực thi và doanh nghiệp. Những hành vi này tuy giá trị không lớn, nhưng gây bức xúc kéo dài, làm xói mòn niềm tin và tạo tâm lý “ngại va chạm” trong cộng đồng doanh nghiệp.
Trong bối cảnh đó, việc theo dõi và cải thiện chỉ số chi phí không chính thức giúp chính quyền địa phương nhận diện những “điểm nghẽn” trong thực thi công vụ, những lĩnh vực, khâu việc dễ phát sinh tiêu cực. Đây là kênh phản hồi xã hội quan trọng, bổ trợ cho công tác thanh tra, kiểm tra, giúp cảnh báo sớm nguy cơ tham nhũng vặt và thúc đẩy các biện pháp chấn chỉnh kịp thời.
Theo ông Nguyễn Quang Huy, giảng viên Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh Thái Nguyên, để chỉ số chi phí không chính thức thực sự phát huy vai trò, điều quan trọng không nằm ở việc cải thiện thứ hạng, mà ở cách thức chuyển hóa kết quả đo lường thành hành động cụ thể. Giảm chi phí không chính thức không thể chỉ trông chờ vào tinh thần tự giác, mà phải gắn với cải cách thể chế, kiểm soát quyền lực và trách nhiệm cá nhân trong thực thi công vụ.
Ông Huy cho rằng, khi quy trình được số hóa, quyền tùy nghi bị thu hẹp, trách nhiệm được xác định rõ ràng và cơ chế giám sát được tăng cường, không gian cho nhũng nhiễu sẽ từng bước bị thu hẹp.
Có thể nói, chỉ số chi phí không chính thức trong PCI không chỉ là một chỉ báo về môi trường kinh doanh, mà còn là thước đo liêm chính của bộ máy công quyền ở cấp địa phương. Việc cải thiện chỉ số này không chỉ mang lại lợi ích cho doanh nghiệp, mà còn góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước, củng cố niềm tin xã hội và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.
Khi doanh nghiệp được phục vụ đúng quy trình, không phải “chi thêm” để được việc, đó chính là lúc cải cách hành chính và phòng, chống tham nhũng có sự giao thoa ở điểm chung quan trọng nhất: Vì sự phát triển lành mạnh của nền kinh tế và lợi ích lâu dài của quốc gia.
