(Thanh tra)- Nằm cách TP Thanh Hóa chừng 60km về phía Tây Bắc, huyện Thạch Thành được xem là miền đất còn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa tâm linh đặc sắc của người Mường. Trong đó, phải kể đến tục “quạt ma”.
Sự tích Cuội cưới 9 người vợ
Huyện Thạch Thành được xem là miền đất còn lưu giữ nhiều giá trị văn hóa tâm linh đặc sắc của người Mường xứ Thanh, điển hình là cộng đồng người Mường ở xã Thành Công và một số xã lân cận. Người Mường xứ Thanh vốn di cư từ Hòa Bình vào sinh sống từ thời “Đẻ đất, đẻ nước”, bao gồm các dòng họ: Đinh, Quách, Bạch, Hà, Trương, Bùi… Tuy nhiên, tục “quạt ma” duy chỉ có hai dòng họ Quách, Bùi là còn lưu giữ được. Tục “quạt ma” gắn với sự tích mẹ con “nhà Cuội”.
Ông Bùi Biển Khơi, thôn Bất Mê, một trong những người cao tuổi còn lưu giữ nhiều tài liệu về tục này kể: Thuở xưa “nhà Cuội” chỉ có hai mẹ con sống côi cút, nương tựa vào nhau. Vì nghèo khó cơm không đủ no, áo chẳng đủ mặc, khi người mẹ qua đời, Cuội không có tiền lo ma chay nên nghĩ ra cách “giả vờ cho nhà hàng xóm hại chết mẹ mình”. Sáng sớm tinh mơ, Cuội đưa xác mẹ mình cùng bó rơm qua hàng xóm, dựng đứng bên ngoài cánh cửa nhà sàn giả vờ đi xin lửa. Sau đó, Cuội chạy về nhà lớn tiếng gọi sang nhà hàng xóm đánh động. Hàng xóm nghe thấy tiếng kêu mới đẩy cánh cửa, bất ngờ người mẹ ngã từ trên gác rơi xuống đất, Cuội chạy sang nằm ăn vạ và báo cho nhà lang biết chuyện.
Quan lang (người giữ chức sắc cao nhất) đến thấy sự việc, phán rằng nhà hàng xóm đã hại chết mẹ Cuội. Sự việc rõ rành rành, nhà hàng xóm đành phải mổ lợn, giết trâu… để tiến hành tang lễ. Do Cuội nghèo không lấy được vợ nên khi các nghi thức được chuẩn bị tiến hành thì thiếu một vị trí con dâu trong gia đình. Nguyên tắc tang lễ của người Mường phải có con dâu đứng cạnh quan tài, nên Cuội phải mượn 9 cô gái giúp việc trong nhà lang đứng cầm quạt xung quanh quan tài. Lo tang lễ cho mẹ xong, 9 cô gái cởi đồ, trả lễ ra về, nhưng Cuội không đồng ý và bắt 9 cô gái đã “quạt ma” cho mẹ mình đã là “dâu” trong nhà nên phải làm vợ Cuội. Các cô không chịu liền bị Cuội kiện lên quan.
Theo đúng lệ Mường, quan xử cho Cuội thắng. Từ đó, Cuội có 9 vợ, sau này sinh được 9 người con trai, lớn lên cả 9 đều lấy vợ. Khi Cuội qua đời, 9 cô con dâu phải giữ lệ xưa, mặc áo tang đỏ đứng “quạt ma” cho bố chồng. Từ đó tục “quạt ma” cho người chết được hai họ Quách (Cuội), Bùi (Cuội) ở xã Thành Công lưu truyền đến nay.
Bà Quách Thị Lây, dâu trưởng dòng họ Quách ở xã Thành Công cho biết: Trong đám tang của họ Cuội chỉ con dâu, em dâu, cháu dâu mới được mặc áo đỏ và đứng “quạt ma”.
“Quạt ma” của người Mường được làm bằng bẹ măng tre, măng luồng đã khô. Đầu quạt là tấm bẹ được gắn với một que tre dài. Vào các giờ cúng cơm trong ngày hoặc lúc thầy mo làm lễ (mo lên trời, mo đưa người chết đi thăm anh em...) các nàng dâu sẽ đứng quạt phe phẩy vào quan tài. Với nghi lễ này, người Mường họ Cuội cho rằng, phải quạt như vậy để linh hồn người chết được mát mẻ như khi còn sống.
Trong lễ “quạt ma”, vị trí các nàng dâu được phân định từ cao đến thấp: Đứng ngay đầu quan tài là vị trí dâu trưởng của dòng họ rồi đến dâu thứ, tiếp đến các vị trí con gái, cháu gái... sẽ ở vòng ngoài.
Không chỉ độc đáo với tục quạt ma, trong đám tang của người Mường họ Cuội còn tồn tại nhiều nghi lễ hết sức độc đáo như: Tục nằm đường, tục chôn 9 hòn đá quanh mộ, tục con trai trưởng cầm dao nín thở chặt 3 nhát vào khung cửa sổ gian thờ, sau đó gia đình nổi chiêng phát tang.... vẫn còn lưu giữ.
Một trong những đám tang của người Mường xứ Thanh. Ảnh: TL
Lưu giữ nét đẹp, bỏ những hủ tục
Ông Quách Văn Ruộng, Trưởng dòng họ Quách, xã Thành Công cho biết: Trước đây, tang lễ người Mường thường kéo dài 3 ngày 4 đêm, 7 ngày 7 đêm hoặc lâu hơn nữa, gây tốn kém. Trong những năm gần đây, thực hiện các chính sách, chủ trương của Nhà nước nhiều hủ tục rườm rà đã được xóa bỏ. Tang lễ người Mường chỉ kéo dài trong 24 giờ, thậm chí còn thực hiện nhanh hơn. Tuy nhiên, tục “quạt ma” của người Mường họ Cuội lưu giữ nhiều bản sắc riêng, độc đáo trong đời sống tâm linh, là nơi hội tụ những giá trị văn hóa dân gian mang tính nhân văn sâu sắc…
Anh Bùi Văn Thân, cán bộ văn hóa xã Thành Công cho biết thêm, đám tang của người Mường đậm nét sinh hoạt văn hóa dân gian, đến nay những nghi thức của đám tang đã được đơn giản hóa nhiều. Tuy nhiên, vẫn lưu giữ được những nét cổ xưa, độc đáo.
Mộc mạc và giản dị, những nét đặc sắc trong tập tục “quạt ma” của người Mường họ Cuội ở Thành Công góp phần làm cho đời sống văn hóa tinh thần trở nên phong phú trong việc xây dựng kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam nói chung, của người Mường nói riêng đặc biệt là người Mường xứ Thanh.
Trần Lê
