(Thanh tra) - Chiều 21/11, tại Hà Nội, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) phối hợp với Báo Nông nghiệp và Môi trường tổ chức Diễn đàn “Chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ trong vận hành, bảo đảm an toàn đập, hồ chứa nước”.
Theo Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi, cả nước hiện có khoảng 7.315 đập, hồ chứa thủy lợi (trong đó có 592 đập dâng có chiều cao trên 5m và 6.723 hồ chứa thủy lợi) với tổng dung tích trữ khoảng 15 tỷ m³, tạo nguồn nước tưới cho gần 1,1 triệu ha đất nông nghiệp và cấp khoảng 1,5 tỷ m³ nước cho sinh hoạt, công nghiệp cũng như ngành kinh tế khác.
Tuy nhiên, thời gian qua, biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp, gia tăng mưa lũ cực đoan, trái quy luật đã gây thiệt hại lớn về người và tài sản, đe dọa đến sự an toàn của nhiều hồ, đập - nhất là các hồ chứa đã xây dựng từ lâu.
Trong bối cảnh đó, nhiều ý kiến chuyên gia, cơ quan quản lý cho rằng cần thúc đẩy mạnh mẽ chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ trong toàn bộ chuỗi quản lý hồ chứa, để góp phần đạt mục tiêu bảo đảm tuyệt đối an toàn công trình, cắt lũ hiệu quả cho hạ du, tích nước tối đa phục vụ sản xuất.
Theo ông Vũ Minh Việt, Phó Tổng biên tập Báo Nông nghiệp và Môi trường, các hồ chứa không chỉ là công trình thủy lợi, mà còn là “lá chắn” quan trọng bảo vệ nhân dân, đảm bảo an ninh nguồn nước, điều tiết lũ, phát điện và phát triển kinh tế - xã hội.
Thực tế cho thấy, nhiều công trình đã được xây dựng từ lâu, điều kiện vận hành còn hạn chế, thông tin và dự báo thời tiết thủy văn chưa đồng bộ. Những thách thức đó đòi hỏi ngành thủy lợi phải chuyển mình mạnh mẽ, tận dụng những thành tựu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đặc biệt là chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ 4.0 trong quản lý, giám sát, điều hành.
Chia sẻ tại diễn đàn, TS. Nguyễn Văn Mạnh, Trưởng phòng Khoa học Công nghệ (Viện Quy hoạch Thủy lợi), cho biết cả nước hiện có khoảng 6.800 hồ chứa, nhưng chỉ khoảng 300 hồ chiếm tới 80% dung tích điều tiết và mới gần 200 hồ có cửa van chủ động. Trong bối cảnh mưa lũ cực đoan giai đoạn 2024 - 2025, áp lực lên công tác dự báo và vận hành hồ ngày càng lớn.
Viện Quy hoạch Thủy lợi đang duy trì các cơ sở dữ liệu trọng yếu phục vụ điều hành, gồm hệ thống an toàn đập, hồ chứa, dữ liệu vận hành tưới tiêu của 45.000 công trình, thông tin từ hơn 2.600 trạm đo mưa Vrain và dữ liệu khí tượng thủy văn quốc gia. Những nguồn dữ liệu này hỗ trợ xây dựng mô hình dự báo mưa – dòng chảy và mô phỏng điều tiết hồ bằng các mô hình MIKE NAM, HEC-HMS, Mike11, Mike Flood, HEC-ResSim…
Kết quả được dùng để phát hành cảnh báo lũ, bản đồ ngập và đề xuất phương án vận hành cho hàng chục hồ lớn như Cửa Đạt, Ngàn Trươi, Tả Trạch hay hệ thống sông Hồng – Thái Bình.
Ông Mạnh cũng đề xuất xây dựng cơ sở dữ liệu dùng chung theo chuẩn quốc tế, thống nhất định danh công trình và cơ chế chia sẻ dữ liệu từ trung ương đến địa phương; đồng thời tăng cường kết nối dữ liệu với hệ thống khí tượng thủy văn quốc gia, mạng lưới đo mưa Vrain và các nền tảng thời tiết.
Việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ giúp phân tích nhanh dữ liệu mưa – dòng chảy và hỗ trợ dự báo, song yếu tố quyết định vẫn là đội ngũ chuyên gia phải duy trì vận hành mô hình thường xuyên để hiệu chỉnh liên tục.
Còn ông Phan Tiến An - Trưởng Phòng An toàn hồ đập và hồ chứa nước (Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi) nêu, hệ thống 7.300 đập, hồ chứa thủy lợi trên cả nước đóng vai trò thiết yếu cho tưới tiêu, cấp nước và phát triển kinh tế. Mùa mưa lũ 2025 tuy không ghi nhận sự cố lớn, nhưng nhóm hồ vừa và nhỏ do địa phương quản lý vẫn bộc lộ nhiều rủi ro, chỉ 30% có phương án ứng phó khẩn cấp, 9% được kiểm định an toàn, 19% có thiết bị quan trắc; nhiều hồ chưa có quy trình vận hành hoặc mốc bảo vệ.
Theo ông An, thách thức lớn nhất là thiếu dữ liệu kỹ thuật đầy đủ và hệ thống công nghệ đồng bộ. Cơ sở dữ liệu hồ chứa được xây dựng từ năm 2016 nhưng mới hoàn thiện khoảng 900 hồ. Địa phương vẫn quản lý thủ công, dữ liệu rời rạc và không liên thông; nhiều hồ thiếu trạm đo mưa, thông tin quan trắc thiếu ổn định.
Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu gây mưa lũ dồn dập, không gian thoát lũ bị thu hẹp, phối hợp vận hành liên hồ còn nhiều vướng mắc do chia sẻ dữ liệu giữa thủy lợi – thủy điện chưa đầy đủ.
Ông An cho rằng, muốn khắc phục, ngành thủy lợi phải thúc đẩy mạnh mẽ chuyển đổi số, hoàn thiện thể chế, ban hành tiêu chuẩn chung về cơ sở dữ liệu, quan trắc và phần mềm vận hành; yêu cầu tất cả địa phương dùng phần mềm kết nối theo API chuẩn; đầu tư hoặc thuê dịch vụ quan trắc hiện đại; xây dựng hệ thống cảnh báo tự động; bổ sung định mức kinh tế, kỹ thuật cho các hạng mục IoT, AI, phần mềm giám sát và điện toán đám mây.
Khi dữ liệu được chuẩn hóa và công nghệ hỗ trợ ra quyết định được áp dụng rộng rãi, công tác vận hành hồ chứa sẽ an toàn và kịp thời hơn trong bối cảnh khí hậu ngày càng khắc nghiệt.
Giáo sư - Tiến sỹ Nguyễn Quốc Dũng, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam cũng nhấn mạnh trước yêu cầu ngày càng lớn về an toàn đập, an toàn hạ du và tối ưu khai thác nước trong bối cảnh cực đoan khí hậu, thiên tai khốc liệt, Việt Nam cần một hệ thống hỗ trợ vận hành thông minh hơn, hiện đại hơn, đủ khả năng đáp ứng những thách thức mới của quản lý tài nguyên nước.
