(Thanh tra) - Từ trước đến nay, báo chí vẫn được nhìn nhận như một thiết chế đặc biệt mang tính công vụ và phục vụ xã hội, trong đó ngân sách nhà nước đóng vai trò trụ cột để bảo đảm vận hành. Tuy nhiên, trong bối cảnh nền kinh tế số đang tái cấu trúc toàn bộ hệ thống sản xuất và tiêu dùng nội dung, câu hỏi về năng lực tự chủ tài chính của báo chí đã trở thành vấn đề trung tâm trong mọi cuộc thảo luận về tương lai nghề nghiệp.
Ngân sách không thể là “ống thở” duy nhất
Không còn là câu chuyện sống bằng quảng cáo hay dựa vào ngân sách, báo chí buộc phải đi tìm lời giải cho bài toán tự nuôi mình bằng chính giá trị mình tạo ra. Đây là hành trình không dễ đi, nhưng là con đường bắt buộc nếu báo chí muốn tiếp tục đóng vai trò dẫn dắt và giữ vững vị thế trong hệ sinh thái thông tin mới.
Trong nhiều năm qua, nhất là ở các cơ quan báo chí công lập, ngân sách nhà nước vẫn giữ vai trò bảo đảm nền tảng hoạt động. Điều này là cần thiết để duy trì sự ổn định và định hướng chính sách thông tin truyền thông. Tuy nhiên, như chính nhiều tổng biên tập đã chia sẻ tại Diễn đàn Báo chí Toàn quốc, ngân sách dù quý giá đến đâu cũng không thể là nguồn lực duy nhất mà một tòa soạn báo chí hiện đại trông đợi.
Thực tế đã cho thấy, phụ thuộc vào ngân sách đồng nghĩa với việc báo chí luôn bị bó buộc trong không gian vận hành chật hẹp, từ khả năng đầu tư công nghệ cho đến việc mở rộng sản phẩm hay thử nghiệm mô hình mới. Trong khi đó, các nền tảng số tư nhân phát triển như vũ bão nhờ chủ động được dòng tiền, sẵn sàng đầu tư và chấp nhận thất bại trong quá trình sáng tạo. Sự khác biệt này không chỉ tạo ra khoảng cách về công nghệ mà còn ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh về nội dung và thị phần độc giả.
Một trong những nỗi lo lớn nhất khi nhắc đến tự chủ tài chính trong báo chí là nguy cơ thương mại hóa nội dung, đánh đổi chuẩn mực nghề nghiệp để chạy theo nguồn thu. Tuy nhiên, điều cần làm rõ là tự chủ không có nghĩa là buông lỏng giá trị cốt lõi mà là xây dựng một mô hình kinh tế bền vững dựa trên những gì báo chí đang làm tốt nhất.
Tự chủ tài chính không có nghĩa là ai cũng phải bán tin nóng hay tổ chức sự kiện. Nó có thể đến từ nhiều mô hình khác nhau như bản tin chuyên ngành có thu phí, dịch vụ dữ liệu phân tích cho doanh nghiệp, sản xuất nội dung đồng hành cho các chiến dịch cộng đồng, hoặc hợp tác chiến lược với các nền tảng công nghệ để phát hành nội dung chất lượng cao.
Cốt lõi ở đây là tạo ra nguồn thu tương xứng với giá trị xã hội mà báo chí tạo ra, không bị lệ thuộc, không bị ép buộc phải chọn giữa đạo đức nghề nghiệp và dòng tiền.
Chuyển đổi mô hình tài chính từ “đủ sống” đến phát triển
Muốn tự chủ, báo chí cần xây dựng lại cấu trúc tài chính. Trước hết là hiểu rõ chi phí vận hành, xác định ranh giới giữa phần hoạt động phục vụ công ích và phần có thể xã hội hóa. Tiếp theo là tính toán lại cơ cấu nguồn thu, trong đó cần đẩy mạnh các nguồn lực ngoài ngân sách nhưng có kiểm soát, đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong hợp tác.
Một số tòa soạn hiện đã đi trước trong việc thành lập đơn vị dịch vụ truyền thông độc lập trực thuộc báo, đảm bảo hoạt động có thu – chi rõ ràng, có kế hoạch kinh doanh riêng mà không làm ảnh hưởng đến hoạt động nội dung chính thống. Mô hình này nếu được giám sát và vận hành đúng cách có thể trở thành giải pháp đệm giúp báo chí dần tách khỏi sự phụ thuộc mà vẫn giữ vững sứ mệnh xã hội.
Việc báo chí hướng tới tự chủ không có nghĩa nhà nước rút hoàn toàn trách nhiệm. Trái lại, trong giai đoạn chuyển đổi, sự hỗ trợ từ ngân sách cần được tái định hướng để trở thành đầu tư có chiến lược. Thay vì dàn trải cho hoạt động thường xuyên, ngân sách nên ưu tiên cho các hạng mục then chốt như chuyển đổi số, đào tạo nhân lực chất lượng cao, và phát triển sản phẩm báo chí mới theo hướng dữ liệu hóa và tích hợp công nghệ.
Bên cạnh đó, chính sách tài chính dành cho báo chí cũng cần được điều chỉnh theo hướng khuyến khích đổi mới sáng tạo. Có thể xem xét hỗ trợ lãi suất cho các dự án đầu tư công nghệ, miễn giảm thuế cho các sản phẩm nội dung chuyên sâu có ảnh hưởng tích cực đến cộng đồng, hoặc tạo cơ chế đấu thầu truyền thông công vụ minh bạch để các tòa soạn cạnh tranh công bằng trên cùng một mặt bằng.
Tự chủ không đơn độc, cần liên minh và chiến lược dài hạn
Một thực tế là không một cơ quan báo chí nào có thể tự chủ toàn diện trong thời gian ngắn. Hành trình này cần có thời gian, sự chuẩn bị về tổ chức và cả sự chia sẻ từ bên ngoài. Do đó, xu hướng liên minh báo chí – công nghệ – thương hiệu đang nổi lên như một hướng đi cần thiết.
Khi các tòa soạn liên kết để chia sẻ hạ tầng công nghệ, phối hợp sản xuất nội dung theo chủ đề, hoặc cùng triển khai nền tảng phân phối chung, họ sẽ giảm được chi phí cố định và tăng khả năng tiếp cận nguồn lực thị trường. Đây không chỉ là cách để tồn tại, mà còn là chiến lược phát triển lâu dài trong môi trường cạnh tranh.
Nếu báo chí muốn tiếp tục giữ vai trò định hướng dư luận, thúc đẩy minh bạch, phản biện chính sách và lan tỏa giá trị nhân văn thì báo chí không thể mãi phụ thuộc vào nguồn lực bao cấp. Tự chủ tài chính không phải là sự tách rời trách nhiệm công vụ mà là một bước tiến tất yếu để tăng sức mạnh nội tại, tăng khả năng thích ứng và mở ra cơ hội phát triển bền vững.
Không có tự chủ, báo chí sẽ luôn ở thế bị động. Nhưng nếu đi đúng hướng, tự chủ tài chính sẽ không phải là điểm kết thúc, mà là điểm khởi đầu cho một hành trình mới, nơi báo chí vừa giữ vững sứ mệnh xã hội vừa làm chủ được tương lai của chính mình.
