Ngày 22/4, báo cáo trước Ủy ban Thường vụ Quốc hội, TAND Tối cao cho rằng, nguyên nhân chủ yếu của những tồn tại, bất cập trong hoạt động Tòa án xuất phát từ các quy định của pháp luật hiện hành về mô hình tổ chức Tòa án, vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, bộ máy của Tòa án từng cấp còn chưa hợp lý, chưa phù hợp với các nguyên tắc về tổ chức và hoạt động của cơ quan thực hiện quyền tư pháp, chưa đáp ứng được các nguyên tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của TAND theo tinh thần cải cách tư pháp. 

Do vậy, trong Dự thảo Luật, TAND Tối cao đề xuất mô hình các TAND "tổ chức và hoạt động theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính" (gồm: Toà án sơ thẩm khu vực; Toà án phúc thẩm; Toà thượng thẩm; TAND Tối cao).

Trong đó, TAND sơ thẩm khu vực sẽ góp phần khắc phục những hạn chế, bất cập do mô hình tổ chức "song trùng quyền lực" của TAND, làm ảnh hưởng đến việc thực hiện nguyên tắc độc lập xét xử của Tòa án, nhất là trong việc giải quyết các vụ án hành chính, khi một bên trong vụ án là cơ quan Nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà Nước tại địa phương.

Bên cạnh đó, sau nhiều tranh cãi, Dự thảo Luật đã quy định nhiệm vụ xây dựng và phát triển án lệ của TAND Tối cao. Chánh án TAND Tối cao Trương Hòa Bình khẳng định, phát triển án lệ và ràng buộc trách nhiệm tham khảo án lệ khi xét xử "chắc chắn sẽ hạn chế đến mức thấp nhất các vụ việc xét xử oan, sai, hạn chế việc “lách luật” do tiêu cực trong quá trình giải quyết vụ án", đồng thời cụ thể hóa quy định tại Điều 104 của Hiến pháp về việc TAND Tối cao “bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử”. 

Việc công bố án lệ sẽ "nhất cử lưỡng tiện" khi vừa giúp người dân nắm rõ đường lối xét xử, dự báo được kết quả những vụ việc có liên quan đến quyền và lợi ích của họ, vừa là căn cứ để Tòa án (Thẩm phán) tham khảo, phân tích thiếu sót trong những vụ án xét xử trước đó, rút kinh nghiệm, hạn chế việc kết án oan, sai.

Cho ý kiến, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Phan Trung Lý chỉ ra rằng, không chỉ ở Luật hiện hành mà cả Dự thảo, tính độc lập của Thẩm phán vẫn là vấn đề cần phải xem lại để nâng cao chất lượng xét xử. Cũng bày tỏ băn khoăn về vấn đề này, Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng đề nghị Dự thảo phải thể hiện rõ hơn quyền độc lập của Thẩm phán cùng việc bảo đảm nguyên tắc tranh tụng tại Tòa. 

Còn ông Nguyễn Văn Hiện, Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp thấy rằng, cần quy định Thẩm phán có nhiệm vụ, quyền hạn xét xử những vụ án và giải quyết những việc khác thuộc thẩm quyền của Tòa án theo quy định của pháp luật tố tụng, chứ không cần qui định và "sự phân công của Chánh án Tòa án nơi mình công tác hoặc nơi mình được luân chuyển, biệt phái, điều động” như trong Dự thảo để thể hiện rõ nguyên tắc độc lập của Thẩm phán.

Ủy ban Tư pháp đề nghị TAND Tối cao tiếp tục nghiên cứu, làm rõ mối quan hệ lãnh đạo, quản lý của Chánh án TAND đối với Thẩm phán, Hội đồng xét xử để thực hiện đúng nguyên tắc “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật”. Đồng thời, "hạn chế các tác động tiêu cực của việc Chánh án Tòa án tổ chức duyệt án, chỉ đạo xét xử các vụ án cụ thể xâm phạm đến quyền độc lập xét xử, chỉ tuân theo pháp luật của của Thẩm phán và Hội đồng xét xử như trong thực tế hoạt động xét xử hiện nay", ông Nguyễn Văn Hiện lưu ý.

Nhận định "án lệ là hình thức rất có hiệu quả, được thực tiễn kiểm nghiệm, cần tiếp tục phát huy", Ủy ban Tư pháp tán thành với quan điểm TAND Tối cao và cho rằng, ở Việt Nam, án lệ cần phải xác định là các quyết định giám đốc thẩm của TAND Tối cao và không phải là văn bản quy phạm pháp luật để các Tòa án khác nghiên cứu tham khảo và làm theo...

Thảo Nguyên