Gần 16 năm kể từ Đại hội Đại biểu lần thứ nhất của Đảng, T.Ư Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết định tổ chức Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng vào tháng 2/1951. Với vị thế của thủ đô kháng chiến, Tuyên Quang đã được chọn làm nơi tổ chức Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng - sự kiện đặc biệt quan trọng trong lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam.

Địa điểm được chọn làm nơi tổ chức Đại hội là khu rừng Nà Loáng thuộc thôn Phú An, xã Vinh Quang (nay là thôn Bó Củng, xã Kim Bình) huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang. Việc thiết kế và tổ chức thi công các công trình trong khu vực Đại hội được giao cho kiến trúc sư Hoàng Như Tiếp và kiến trúc sư Bạch Di phụ trách, theo tinh thần chỉ đạo của Hồ Chủ tịch: "Trên trời nhìn xuống không thấy gì, dưới đất bốn mặt nhìn vào cũng không thấy gì". Công việc xây dựng cơ sở vật chất của Đại hội được tiến hành từ tháng 7/1950, hoàn thành vào đầu tháng 1/1951 với gần 30 ngôi nhà và một hội trường lớn với kiến trúc giản tiện và trang nhã.

Từ cuối tháng 1/1951, các đoàn đại biểu đã tập trung về khu vực Đại hội. Đoàn đại biểu Nam bộ phải đi tàu biển vòng sang Thái Lan, sau đó đi bộ mấy tháng ròng mới đến được Tuyên Quang.

Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng được tổ chức từ ngày 11 - 19/2/1951. Dự Đại hội có 158 đại biểu chính thức, 53 đại biểu dự khuyết thay mặt cho 766.349 đảng viên của các Đảng bộ Việt Nam, Lào, Campuchia. Ngoài các đoàn đại biểu Campuchia, Lào, Liên khu Việt Bắc, Liên khu III, Liên khu V, Nam bộ, Tổng cục Chính trị… được bầu từ cơ sở, còn có các đại biểu do T.Ư triệu tập. Trong số các đại biểu dự Đại hội có 39 đồng chí là công nhân (chiếm 20%); nông dân có 43 đồng chí (chiếm 22,5%), có 9 đại biểu nữ, 44 đại biểu quân sự, 35 cán bộ chính quyền, 37 cán bộ mặt trận và dân vận, 75 cán bộ làm công tác đảng. Có 19 đại biểu vào Đảng từ khi Đảng mới thành lập, 1 đại biểu ít tuổi đảng nhất (8 tháng). Đại biểu cao tuổi nhất là 62 tuổi và đại biểu trẻ nhất mới 22 tuổi. Dự Đại hội có đại biểu Đảng Cộng sản Trung Quốc, Đảng Cộng sản Xiêm, đoàn cố vấn Trung Quốc.

Sau phát biểu khai mạc Đại hội của đồng chí Tôn Đức Thắng (đại biểu cao tuổi nhất), Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đại biểu đã đặt vòng hoa tưởng niệm các liệt sỹ tại Đài Tưởng niệm liệt sỹ. Từ ngày 11 - 19/2/1951, Đại hội đã nghe và thảo luận: Báo cáo chính trị do Chủ tịch Hồ Chí Minh trình bày; Báo cáo "Hoàn thành giải phóng dân tộc, phát triển dân chủ nhân dân, tiến tới chủ nghĩa xã hội", còn gọi là Luận cương Cách mạng Việt Nam do đồng chí Trường Chinh trình bày; Báo cáo "Củng cố khối đại đoàn kết để chiến thắng" do đồng chí Hoàng Quốc Việt trình bày; Báo cáo "Mấy vấn đề cốt yếu của chính quyền dân chủ nhân dân Việt Nam" do đồng chí Lê Văn Hiến trình bày; Báo cáo "Xây dựng quân đội nhân dân hoàn thành chiến tranh giải phóng" do đồng chí Võ Nguyên Giáp trình bày; Báo cáo về kinh tế tài chính do đồng chí Nguyễn Lương Bằng trình bày; Báo cáo "Xây dựng văn nghệ nhân dân Việt Nam" do đồng chí Tố Hữu trình bày.

Đại hội nhất trí thông qua Tuyên ngôn, Chính cương, Điều lệ Đảng Lao động Việt Nam, Nghị quyết về Báo cáo chính trị, Nghị quyết về quân sự, Nghị quyết về công tác mặt trận và dân vận, Nghị quyết về tờ báo Nhân dân - cơ quan của T.Ư Đảng.

Ngày 18/2/1951, Đại hội tiến hành bầu Ban Chấp hành T.Ư khóa II gồm 29 đồng chí (19 đồng chí chính thức và 10 đồng chí dự khuyết).

Ban Chấp hành T.Ư bầu đồng chí Hồ Chí Minh làm Chủ tịch Đảng, đồng chí Trường Chinh làm Tổng Bí thư và cử ra Bộ Chính trị, Ban Bí thư T.Ư. Đại hội quyết định đưa Đảng ta ra hoạt động công khai, lấy tên là Đảng Lao động Việt Nam. Đối với Lào và Campuchia, Đại hội quyết định tổ chức ở mỗi nước một đảng cách mạng phù hợp với đặc điểm từng nước. Đại hội nhấn mạnh nhiệm vụ của Đảng là: Xây dựng một Đảng Lao động Việt Nam rất mạnh mẽ; đưa kháng chiến đến thắng lợi hoàn toàn; xây dựng Việt Nam dân chủ mới; góp sức vào việc giữ gìn dân chủ thế giới và hòa bình lâu dài.

Đại hội lần thứ II của Đảng bế mạc vào sáng ngày 19/2/1951.

Kể từ ngày thành lập, đây là Đại hội đầu tiên của Đảng được tổ chức ở trong nước và là Đại hội duy nhất cho đến nay được tổ chức tại một địa phương ngoài Thủ đô Hà Nội. Dự Đại hội có đông đủ đảng viên 3 miền Bắc - Trung - Nam, ở trong nước và ở nước ngoài, đảng viên hoạt động ở vùng tự do, vùng tạm chiếm. Lần đầu tiên, Ban Chấp hành T.Ư mới được bầu hợp thức trong Đại hội, theo đúng Điều lệ Đảng. Đại hội đã quyết định những vấn đề quan hệ đến tư tưởng, hành động của hơn 76 vạn đảng viên và vận mệnh của 25 triệu nhân dân 3 nước Việt Nam, Lào, Campuchia.

Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng đánh dấu một mốc quan trọng trong quá trình lãnh đạo và trưởng thành của Đảng ta. Đường lối do Đại hội vạch ra đã đáp ứng yêu cầu trước mắt của cuộc kháng chiến và yêu cầu lâu dài của cách mạng.

Ngọc Hoàng