Phó chủ nhiệm UB Tư pháp Lê Thị Nga: Quyền tự bảo vệ là một phần quan trọng của quyền bào chữa, nhất là người dân ở trình độ nhận thức luật thấp. Ảnh: Minh Thăng

Bà Lê Thị Nga nhấn mạnh: "Nếu có ý kiến phản biện rằng không đủ kinh phí thì cũng cần đưa ra con số cụ thể cần bao nhiêu tiền để QH biết và phân bổ ngân sách cho hoạt động điều tra, bởi đảm bảo kinh phí, cơ sở vật chất cho các hoạt động này là một yêu cầu quan trọng trong Nghị quyết của Đảng về cải cách tư pháp".

Gốc rễ án oan

Bà Lê Thị Nga đánh giá cao quy định quyền không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội.

Một người là thủ phạm nhưng có thể có hàng chục người bị tình nghi và bị tình nghi chưa phải là có tội.

Theo bà Nga, luật cần đảm bảo quyền này cho những người bị tình nghi khi bản thân họ tự thấy chưa đủ điều kiện về kiến thức pháp luật, thể chất, tinh thần…, cần có người trợ giúp pháp lý để tránh tự buộc tội chính mình.

Phó chủ nhiệm UB Tư pháp dẫn thực tế cho thấy, lần đầu bị công an triệu tập, nhiều người mất bình tĩnh, thậm chí hoảng loạn, nhất là người ít hiểu biết pháp luật, vị thành niên, người dân tộc thiểu số, có những trường hợp đã tự sát tại nơi lấy lời khai hoặc nơi giam giữ.

Trường hợp Hoàng Văn Ngài, người dân tộc H’Mông, tự sát năm 2013 tại Công an Gia Nghĩa - Đăk Nông sau 2 ngày bị triệu tập lên làm việc là một ví dụ.

Quyền tự bảo vệ đó thực chất là một phần quan trọng của quyền bào chữa. Bà Nga nhấn mạnh đây là một phương thức tự bảo vệ đơn sơ nhất, nhưng khả thi nhất cho người dân dù ở trình độ nhận thức pháp luật thấp nhất trước sự đối diện với cán bộ điều tra được đào tạo bài bản về thủ pháp điều tra, dày dạn nghiệp vụ thẩm vấn.

Thực hiện quyền này còn giúp giảm tối đa oan, sai. Nếu bỏ lọt tội phạm chỉ sai một lần thì làm oan đã nhân đôi số lần sai vì đã bao hàm cả bỏ lọt.

"Việc dùng mọi biện pháp, kể cả vũ lực, buộc nghi can phải khai nhận tội mà mình không thực hiện, sau đó ngụy tạo chứng cứ khác cho phù hợp với diễn biến lời nhận tội, rồi lấy đó làm chứng cứ để buộc tội trước tòa.

Đây là nguyên nhân gốc rễ của những vụ án oan chấn động dư luận vừa qua, vụ kết tội Huỳnh Văn Nén cùng 5 người khác trong gia đình giết bà Dương Thị Mỹ, vụ Nguyễn Thanh Chấn và vụ Trần Văn Đỡ ở Sóc Trăng là 3 vụ điển hình" - bà Nga phát biểu.

Không khuyến khích im lặng trong suốt quá trình tố tụng

Phó chủ nhiệm UB Tư pháp cho rằng, do kỹ thuật lập pháp không quy định trực tiếp quyền không trình bày lời khai mà chỉ có thể hiểu gián tiếp nên thực tế những quy định trên không được chấp hành nghiêm... Việc phụ thuộc vào lời khai nhận tội của nghi can và "suy đoán có tội" đã trở thành khá phổ biến. Điều tra, truy tố, xét xử sẽ được kết thúc một cách nhanh chóng nếu có được lời nhận tội.

Vì vậy, thực tế nhiều trường hợp đã biến từ "quyền trình bày lời khai" thành nghĩa vụ phải khai báo và đã từng xảy ra mớm cung, bức cung, nhục hình; biến việc không thực hiện quyền trình bày lời khai thành "thiếu thành khẩn", "không hợp tác với cơ quan tố tụng"; nghi can tự bào chữa bị coi là "quanh co, chối tội hòng trốn tránh trách nhiệm" và tất cả những tình tiết này đều bị tòa án dùng làm căn cứ để quyết định mức án nặng hơn.

"Việc lãnh đạo liên ngành tư pháp TƯ tại báo cáo 38/BC-VKSTC ngày 27/3/2015 kiên trì bảo vệ bản án kết tội Hồ Duy Hải trên cơ sở chủ yếu căn cứ vào lời khai nhận tội của Hải mà bỏ qua hàng loạt vi phạm rất nghiêm trọng về tố tụng cũng là một minh chứng rõ ràng của xu hướng suy đoán có tội", theo bà Lê Thị Nga.

Đối chiếu dự thảo bộ luật sửa đổi, Phó chủ nhiệm UB Tư pháp đánh giá các quy định đã minh bạch hơn so với hiện hành, vừa giúp cho bị can, bị cáo thấy rõ quyền của mình, người tiến hành tố tụng thấy rõ nghĩa vụ và giúp Nhà nước chống oan, sai.

Đây cũng là tiền đề rất quan trọng để thực hiện nguyên tắc “trách nhiệm chứng minh”, “suy đoán vô tội”, “đảm bảo quyền bào chữa”.

Theo bà, đối với bị can, bị cáo tuy có thể không trình bày lời khai, nhưng Nhà nước không khuyến khích im lặng trong suốt quá trình tố tụng, lời khai của họ còn là căn cứ để mở rộng điều tra, làm rõ nhiều tình tiết quan trọng khác của vụ án.

Không có chứng cứ gỡ tội, lấy gì tự bào chữa?

Để đảm bảo quyền tự bào chữa theo điều 31 Hiến pháp, bà Lê Thị Nga đồng tình cần ghi nhận quyền của bị can, bị cáo được đọc bản sao hồ sơ hoặc hồ sơ đã được số hóa.

Tuy nhiên bà đề nghị không giới hạn: chỉ được đọc những tài liệu liên quan đến việc buộc tội vì sẽ làm vô hiệu hóa quyền tự bào chữa.

Nếu không được tiếp cận với chứng cứ gỡ tội thì họ lấy gì để tự bào chữa và lấy gì để tranh tụng?

Sẽ là không công bằng khi người có điều kiện mời luật sư thì luật sư được đọc toàn bộ hồ sơ, còn người không có điều kiện, phải tự bào chữa thì lại không được tiếp cận toàn bộ.

Linh Thư/VNN